Rokade

In Shatranj, de voorganger van schaken, bestond de rokade niet. In de 13e eeuw ontstonden in Europa varianten waarbij de koning vanuit de beginstand meer dan één veld mocht bewegen. Tegen het einde van de 16e eeuw was deze 'beginsprong' geëvolueerd tot diverse vormen van rokade. In de 17e eeuw is de rokade, zoals die nu is, algemeen gebruikelijk geworden.[1]

De rokade is een belangrijke zet voor het voltooien van de ontwikkeling in de opening. Ze brengt namelijk de koning min of meer in veiligheid en brengt tegelijk een toren in het spel. Het is de enige zet waarbij twee stukken van dezelfde kleur betrokken zijn.

Men onderscheidt de korte en de lange rokade. In beide gevallen gaat de koning vanuit zijn beginpositie (op de e-lijn) twee velden opzij en gaat de toren vanuit zijn beginpositie over de koning heen naar het veld direct naast de koning. Bij de korte rokade gaat de koning dus naar de g-lijn en de toren van de h- naar de f-lijn. De toren springt daarbij als het ware over de koning heen. Bij de lange rokade gaat de koning naar de c-lijn en de toren van de a- naar de d-lijn.

In de schaaknotatie wordt de korte rokade aangegeven met 0-0 en de lange rokade met 0-0-0. In computerprogramma's noteert men de rokade vaak als een zet met de koning, dus (als wit rokeert) Ke1-g1 of Ke1-c1. Dat kan omdat dat geen geldige zetten zijn, tenzij er gerokeerd wordt.

8
7
6
5
4
3
2
1
	a	b	c	d	e	f	g	h
	Ondanks de zwarte loper op e4 kan Wit naar beide zijden rokeren. Zwart kan niet lang rokeren, want dan komt hij schaak te staan. Begint Wit met de korte rokade dan bestrijkt zijn koningstoren f8 en mag Zwart ook niet kort rokeren. Begint Wit met Lh5+, dan is veld c8 niet meer bestreken, maar mag Zwart vanwege het actuele schaak helemaal niet rokeren. Beantwoordt hij het schaak met een koningszet dan is zijn rokaderecht definitief verloren, terwijl het na ...Lg6 later nog kan.

De rokade mag niet worden uitgevoerd als:

• er al een zet met de koning en/of de betrokken toren is gedaan, zelfs als deze stukken weer op hun oorspronkelijke plaats zijn teruggekeerd;
• er een stuk tussen de koning en de betrokken toren staat (het is dus niet mogelijk met de rokade een stuk te slaan);
• de koning schaak staat;
• de koning tijdens het rokeren een veld passeert dat door een vijandelijk stuk bestreken wordt;
• de koning na de rokade schaak komt te staan (maar dat spreekt vanzelf).

De rokade is niet verboden als:

• de koning al eens schaak heeft gestaan en dat schaak is opgeheven zonder een zet met de koning te doen,
• de toren staat aangevallen.

Bij het uitvoeren van een zet en het indrukken van de klok gebruikt men steeds maar een hand. Dat geldt ook voor de rokade en het is dus niet correct met twee handen beide stukken tegelijk te verplaatsen.

Volgens de FIDE-regels[2] moet bij het uitvoeren van de rokade eerst de koning worden verplaatst en dan pas, met dezelfde hand, de toren. Als de koning is verplaatst en losgelaten, is de speler verplicht de rokade te voltooien, tenzij deze onreglementair zou zijn. De achterliggende gedachte achter deze regel is dat voltooien van de rokade niet verplicht zou zijn als de speler eerst de toren zou mogen verplaatsen - de tegenstander zou in dat geval kunnen denken dat er alleen een torenzet is uitgevoerd en dat de zet voltooid is.

Max Euwe schrijft dat het geoorloofd is eerst de toren te verplaatsen, maar dan moet onmiddellijk, in dezelfde beweging, de koning worden verplaatst.

Bij Chess960 is het iets anders. Daar wordt geadviseerd eerst de koning van het bord te nemen, daarna de toren te verzetten en ten slotte de koning terug te zetten.

Wordt een rokade uitgevoerd die onreglementair is, bijvoorbeeld doordat de koning schaak stond, dan is de Pièce touchée-regel van toepassing. Er moet een andere zet worden gedaan met de aangeraakte koning. Als er geen zet met de koning mogelijk is, is de betreffende speler vrij in de keuze van een andere zet. Het (na de koning) aanraken van de toren waarmee men had willen rokeren, heeft sedert de wijziging van de spelregels van juli 2017 geen consequenties.[2]

Rokade wordt ook wel geschreven als rochade. Rokade is echter de spelling volgens Woordenlijst Nederlandse Taal (het Groene Boekje) en wordt gebruikt in de officiële Nederlandse vertaling van de FIDE-regels voor het schaakspel (KNSB, 2009).

Het woord is volgens de schaakhistoricus Davidson[3] afgeleid van het Italiaanse rocca, dat fort betekent. Op zijn beurt was dat een verbastering van het Arabische rukh, een woord dat weer was overgenomen uit het Perzisch waar een rukh (رخ ) een strijdwagen is, terwijl Rukh in het Arabisch de naam is van een mythologische vogel. De strijdwagen, vermoedelijk afkomstig uit het Sanskriet (ratha), komt nog steeds voor in het Japanse spel shogi en het Chinees schaken. In het Italiaans is het nu een toren, maar in het Engels heet de toren rook. Beweegbare, gefortificeerde torens waren, toen het schaakspel in Europa werd geïntroduceerd, een veelgebruikt belegeringswapen.

• De Nederlandse schaker/schrijver Tim Krabbé componeerde ooit een schaakprobleem met bijzondere rokade, naar een idee van Max Pam: als een pion op de e-lijn tot een toren is gepromoveerd, dan zou een 'ellenlange rokade' kunnen plaatsvinden. Met die toren hoeft immers geen zet te zijn gedaan. De moderne spelregels laten dat echter niet toe, omdat daarin staat dat de koning bij een rokade opzij moet bewegen.[4]

• Kunstmatige rokade

Zie de categorie Chess van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Schaakstukken en bijzondere schaakzetten
Schaakstuk: ♔ koning · ♛ dame · ♜ toren · ♗ loper · ♘ paard · ♟ pion Bijzondere zet: rokade · pionpromotie · en passant slaan