Schaaknotatie

Aan elk veld op het bord zijn twee coördinaten toegekend, namelijk de letter van de lijn en het nummer van de rij: vanuit het standpunt van wit lopen de rijen (horizontaal) van 1 tot en met 8, en de lijnen (verticaal) van a tot en met h. De velden worden aangeduid met de letter van de lijn gevolgd door het nummer van de rij, dus van a1 tot en met h8.

De witte stukken staan bij het begin van de partij dus op de eerste en tweede rij; de zwarte stukken op de zevende en achtste.

Er zijn twee vormen van notatie, de (gewone) lange vorm en de korte. Bij beide vormen is uit de notatie eenduidig de genoteerde zet af te leiden.

De stukken worden in de regel aangeduid met de beginletter. Dit is steeds een hoofdletter, terwijl de lijnen worden aangeduid met een kleine letter. De letter is afhankelijk van de taal. In een gedrukte tekst voor een internationaal publiek worden er soms symbolen gebruikt in plaats van letters.

¹ ook wel Kt

Voor de pion wordt in de schaaknotatie de letter of het symbool weggelaten

Men maakt onderscheid tussen een lange en een korte notatie. Wordt een schaakpartij in twee kolommen genoteerd, dan gebruikt men meestal de lange notatie. Daartussen wordt vaak commentaar geplaatst met alternatieve zetten, en daarvoor wordt de korte notatie gebruikt.

Bijvoorbeeld:

Voor rokades is er een aparte notatie:

• korte rokade: 0-0
• lange rokade: 0-0-0

Computerprogramma's noteren een rokade soms als een zet met de koning, bijvoorbeeld Ke1-g1 of kortweg e1g1. Dat geeft geen verwarring, omdat dit geen geldige koningszet kan zijn anders dan de rokade.

De hierboven beschreven, internationaal erkende notatie wordt wel de algebraïsche notatie genoemd. Een verouderde notatievorm is de Angelsaksische of Engelse beschrijvende notatie. Men vindt deze notatie vooral in oudere Engelstalige boeken, ongeveer tot 1970.

Achter deze notaties kan nog worden aangegeven:

• En passant slaan: e.p.
• Bij pionpromotie, het stuk dat gekozen wordt, bijvoorbeeld: a7×b8D of ab8:D

• Schaak: † of +
• Dubbelschaak: †† (niet verplicht)
• Mat: #
• Pat: geen symbool bekend

Zijn er meerdere van deze toevoegingen, dan komen ze in de gegeven volgorde, dus eerst e.p., daarna †.

In de literatuur worden verder de volgende aanduidingen achter zetten gebruikt. Deze tekens zijn niet specifiek voor het schaakspel, ook bij andere spellen, zoals dammen, worden deze annotaties gebruikt. Deze tekens komen ná de hierboven genoemde #Verdere toevoegingen:

• Een sterke zet: !
• Een zeer sterke zet: !!
• Een interessante zet: !?
• Een dubieuze zet: ?!
• Een slechte zet: ?
• Een blunder: ??

De uitroep- en vraagtekens kan men lezen als “Goed zo! Hoera!” en als “Waarom doet hij dat?”

Een zet krijgt een uitroepteken als het een sterke zet is die niet voor de hand ligt. Een dergelijke zet is vaak zeer geschikt als sleutelzet in een schaakprobleem. Een openingszet als 1. e2-e4 is ongetwijfeld een sterke zet en een zet waarmee de tegenstander mat wordt gezet kan ook niet als een blunder worden beoordeeld. Toch zal men deze zetten niet van een uitroepteken voorzien.

Een slechte zet is, wiskundig gezien, beter te definiëren. Als een speler de winst kan afdwingen en dat voordeel verspeelt, dan heeft hij een slechte zet gedaan. Het schaakspel is echter zo gecompliceerd dat meestal, zelfs met de snelste computers, niet met zekerheid kan worden vastgesteld of dit het geval is.

De plaatsing van deze annotaties hangt natuurlijk af van het oordeel van de schrijver. De annotaties kunnen afhankelijk zijn van de sterkte van de speler; een meester wordt strenger beoordeeld dan een beginner. Anders gezegd, doen een sterke en een zwakke speler in dezelfde situatie dezelfde zwakke zet, dan krijgt de sterke speler eerder een vraagteken dan de zwakke speler. Voor het uitroepteken geldt het omgekeerde.

Het is denkbaar dat een speler ten onrechte capituleert en dan kan men schrijven “Wit geeft het op...?”

Aan het einde schrijft men:

• Zwart wint: 0-1 of wit geeft het op
• Wit wint: 1-0 of zwart geeft het op
• Remiseaanbod: (=)
• Remise: ½-½

De zetten worden genummerd vanaf 1, waarbij een paar van zetten (één van wit en één van zwart) samen genummerd worden. Zo volgt op de eerste zet van wit, de eerste van zwart: 1.e4 e5 2.f4 e×f4. Als na, bijvoorbeeld, de tweede zet van wit commentaar wordt ingevoegd, wordt daarna de zet van zwart voorafgegaan door 2.... Bijvoorbeeld: 1. e4 e5 2.f4 koningsgambiet 2...e×f4.

Gaat men uit van een bepaalde stelling, dan kunnen de zetten vanaf 1 genummerd worden. Men ziet dit vaak in schaakproblemen. De opgave is bijvoorbeeld "Wat moet wit in deze stelling doen?" en het antwoord is "1. Pe4-f6!" hoewel het in werkelijkheid beslist niet de eerste zet van de partij is.

Noemt men de namen van de spelers, dan komt de witspeler eerst. Aan het einde kan men de uitslag schrijven, 1-0, 0-1 of ½-½. Enkele voorbeelden:

Schaakdatabaseprogramma's, zoals ChessBase en ook andere schaakprogramma's, gebruiken veelal PGN als bestandsformaat om partijen met elkaar uit te wisselen. Schaakwebsites gebruiken vaak PGN-bestanden om partijen aan te bieden aan de bezoeker, bijvoorbeeld van een bepaald toernooi of een bepaalde speler.

Het PGN-formaat is een gewoon tekstformaat dat ook zonder schaakprogramma gelezen kan worden. Voor de notatie van de zetten wordt de korte notatie gebruikt, waarbij de stukken met de Engelse letters worden aangeduid.