Restauratie (kunst)

Restauratie van gebouwen had vroeger ten doel om ze (stijlzuiver) te herstellen in de oorspronkelijke staat. Die aanpak is achterhaald. De veranderingen die een gebouw in zijn geschiedenis heeft ondergaan zijn immers ook van waarde. Tegelijk moet een monument geschikt zijn en blijven voor hedendaags en toekomstig functioneren. Hoewel 'het grote publiek' bij een restauratie vaak nog denkt aan 'herstel in oude glorie', is een dergelijke aanpak eerder negentiende-eeuws dan modern te noemen. Met een restauratie wordt tegenwoordig algemeen geduid op een aanpak waarbij respect voor de geschiedenis van een gebouw wordt gepaard met het geschikt maken voor modern gebruik. De restauratiearchitect schakelt daarbij verschillende disciplines van allerhande restauratoren en ambachtslieden in.

Renovatie is het herstellen, ruimtelijk herindelen of het voorzien van hedendaags comfort van een bouwwerk (letterlijk het weer nieuw maken). De restauratie van een monument omvat vaak werkzaamheden die als renovatie gekenschetst kunnen worden. Van renovatie is bijvoorbeeld sprake als er een nieuwe badkamer of keuken in een monument wordt aangebracht. Of dat gepast is hangt uiteraard nauw samen met de cultuurhistorische waarde van wat ervoor plaats heeft moeten maken.

Het saneren van een wijk kan betekenen dat de hele wijk onderhanden genomen wordt. Een aantal gebouwen wordt gesloopt en vervangen door nieuwbouw, andere worden gerestaureerd en gemoderniseerd zodat ze weer voldoen aan de eisen van de tijd. Saneren kan ook gebeuren met waardevolle historische huizen, bijvoorbeeld de talrijke godshuizen uit de vijftiende eeuw in Brugge. Er wordt dan het nodige gedaan aan het wooncomfort van de bewoners, zodat de huizen ook voor de moderne mens bewoonbaar blijven. Het interieur verandert volledig maar de gevel en de muren worden geconserveerd en verstevigd. Uiteraard gaat het hier om beschermd patrimonium dat volledig onder de bevoegdheid van monumentenzorg valt.

Het restaureren van zeeschepen komt weinig voor. In zo'n geval gaat het meestal om oorlogsschepen die als museumschip gaan fungeren. Er wordt meer gekozen voor historische reconstructies, zoals de Batavia in 1995. Binnenschepen worden wel gerestaureerd, maar dan meestal slechts gedeeltelijk. Om ze te kunnen behouden moet er mee gevaren kunnen worden en dat vraagt aanpassingen die voortkomen uit regelgeving en ook om het mogelijk te maken er op te kunnen wonen. Alleen binnenschepen die uitsluitend voor de wal blijven liggen (in een museum) kunnen volledig worden gerestaureerd. Een voorbeeld van een compromis is bijvoorbeeld de Helena.

• Binnen het vak van restaurator zijn er diverse specialisaties mogelijk: textielrestaurator, metaalrestaurator, meubelrestaurator, schilderijenrestaurator, restaurator polychromie, et cetera.

• Aan de Universiteit Antwerpen bestaat op de campus "Koninklijke academie voor schone kunsten" de opleiding Bachelor en Master in de "Conservatie en Restauratie". Behalve aan algemeen vormende vakken als (kunst-)geschiedenis, stijlleer en materiaalkennis, wordt veel tijd besteed aan stage en praktijk. Vanwege de hoge eisen moeten studenten een deelgebied kiezen, zoals beeldhouwwerk (nog onderverdeeld in hout, brons, steen/marmer), schilderkunst (nog onderverdeeld in fresco's, olieverf, aquarel), textielkunst, film en foto, grafisch werk en boekdrukkunst en dergelijke.
• Een gelijkaardige opleiding bestaat in Ter Kameren.
• Voor restauratie van oude muziekinstrumenten kan men een opleiding muziekinstrumentenbouw volgen in Boom, alsook op academisch niveau aan het conservatorium van Gent.

• De Opleiding restauratoren van het voormalige Instituut Collectie Nederland, tegenwoordig onderdeel van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), verzorgde van 1988[1] tot 2005 de HBO-opleiding tot restaurator in de disciplines metaalrestauratie, glas- en keramiekrestauratie, papier- en boekrestauratie, houtrestauratie en textielrestauratie.[2] Dit deden zij samen met de Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) die tot 2010 de post-academische opleiding tot restaurator van schilderijen en beschilderde objecten (in de specialisaties moderne kunst, oude kunst en historische binnenruimten) verzorgde.[3] [4]Deze opleiding viel buiten de gangbare kwalificaties die normaliter aan opleidingen worden gegeven, waardoor afgestudeerden zich meestal rijksgediplomeerd restaurator noemen. Door bezuinigingen bij het ministerie van OCenW werd de opleiding in 2005 opgenomen door de opleiding Conservering en Restauratie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA); de meeste docenten zijn daarna gaan lesgeven aan deze opleiding.
• In Amsterdam wordt door de UvA de opleiding Conservering en restauratie van cultureel erfgoed (Restauratiekunde) verzorgd; sinds het studiejaar 2016-2017 is deze studie Engelstalig.[5] Studenten die deze zevenjarige opleiding hebben voltooid zijn nationaal en internationaal gekwalificeerd als restaurator in een van de bovengenoemde specialisaties. De masteropleiding op zichzelf geeft deze kwalificatie niet. De volledige opleiding tot restaurator bestaat uit drie delen:
  1. een bachelordiploma geesteswetenschappen of natuurwetenschappen, met als verplicht onderdeel de eenjarige minor conservering en restauratie;
  2. de tweejarige master Conservering en restauratie van cultureel erfgoed met een aanzienlijk deel praktijkscholing;
  3. een tweejarig postinitieel traject waarin de restaurator in opleiding zijn specialisatie (schilderkunst, moderne en hedendaagse kunst, historische binnenruimtes, metaal, glas en keramiek, papier, hout en meubelen, textiel) in een restauratieatelier op een zodanig professioneel niveau brengt, dat hij voldoet aan de internationale criteria voor restaurator.[6][7]

• In België is, net als in veel andere Europese landen, voorzien in een opleiding voor restauratiearchitect (Master na master), die wordt verzorgd door de KU Leuven.
• In Nederland is voor restauratiearchitect geen opleiding, al kent de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft wel een afdeling (Restoration, Modification, Intervention and Transformation, kortweg RMIT) die zich met het omgaan met bestaande gebouwen en ruimtelijke structuren bezighoudt. De Nederlandse restauratiearchitecten hebben zich verenigd in de Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie (VAWR) en houden zij er een gemeenschappelijke erkenningsregeling op na.[8]

Zie de pagina restauratiebeeldhouwer.

In Nederland bieden o.a. drie scholen een vierjarige MBO-opleiding tot specialist decoratie- en restauratieschilder (voorheen meesterschilder). Dit zijn de Cibap in Zwolle, Nimeto in Utrecht en St. Lucas in Boxtel.

In Amsterdam staat het Hout- en Meubileringscollege, beter bekend als de "meubelvakschool", vanaf circa 1920 gevestigd in de Jordaan, maar in 2001 verhuisd naar Sloterdijk. Vanwege een aparte status kon de school haar onafhankelijkheid behouden toen andere MBO's medio jaren 90 opgingen in regionale ROC's. Meubelrestauratie is op deze ambachtsschool een van de tweejarige specialisaties.

• Pierre Cuypers (1827-1921)
• Teus van Hoogevest (1915-2005)
• Gijsbert van Hoogevest (1951)
• Piet Satijn (1927-1995)
• D.F. Slothouwer (1884-1946)
• Coen Temminck Groll (1925-2015)

Voor kunstvoorwerpen is het vakgebied vooral in ontwikkeling sinds de tweede helft van de twintigste eeuw, met uitzondering van schilderijenrestauratie, die al langer een aparte discipline is. In weerwil van het politieke streven naar deregulering van de arbeidsmarkt zette de vereniging Restauratoren Nederland zich tot medio 2014 in voor erkenning en bescherming van de beroepsgroep. Sinds medio 2014 zet de Vereniging zich in voor de zorg voor het cultureel erfgoed in algemene zin. Het Restauratoren Register is een organisatie die restauratoren, die voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen, opneemt in een register. De kleinere vakvereniging ARA (Art Restorers Association) zet zich in voor restauratoren in Nederland en richt zich op het ambachtelijke van het vak en minder op het laboratoriumtechnische.