Wetenschappelijke promotie

Om tot promotie toegelaten te worden moet men eerst de graad van Master (Master of Science, Master of Arts, meester in de rechten of ingenieur) of een daarmee gelijk te stellen (bijvoorbeeld buitenlandse) graad hebben behaald. Bij hoge uitzondering wordt vrijstelling verleend van dit vereiste.

Naast de promotor zijn er vaak een of meer andere begeleiders van de promovendus. Veelal zijn dit de dagelijkse begeleiders, waar de promotor meer op afstand staat. Indien de kandidaat voornamelijk begeleid is door een ander dan de promotor wordt deze begeleider meestal tot copromotor benoemd, veelal een universitair (hoofd)docent. Soms heeft een promovendus meer dan een promotor en/of meer dan een co-promotor, bijvoorbeeld wanneer het onderzoek is uitgevoerd in een samenwerkingsverband tussen twee faculteiten of universiteiten. Het maximaal aantal toegestane (co)promotores staat geregeld in het promotiereglement van de universiteit waaraan de kandidaat promoveert.

Het onderzoek voor een doctoraat wordt veelal aan een universiteit uitgevoerd, maar noodzakelijk is dat niet. Het is ook mogelijk als "buitenpromovendus" te promoveren, bijvoorbeeld als medewerker van een niet-universitaire onderzoeksinstelling, zoals een researchlaboratorium in het bedrijfsleven, of een perifeer ziekenhuis. In de vakken die niet van uitgebreide faciliteiten afhankelijk zijn kan iemand zelfs thuis zijn proefschrift schrijven.

Promovendi die hun onderzoek aan een universiteit uitvoeren zijn in Nederland doorgaans in dienst van die universiteit. Zij worden gezien als medewerkers die hun eigenlijke studie al achter de rug hebben, bij de universiteit werken om bij te dragen aan de onderzoekstaak die universiteiten wettelijk hebben. Daarnaast financiert de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) in Nederland het onderzoek van promovendi bij universiteiten, als een ingediend onderzoeksvoorstel door NWO is goedgekeurd.

Daarnaast geven promovendi vaak ook onderwijs aan studenten. Sommige universiteiten overwegen om ook promovendi als studenten op te vatten en daarom een beurs in plaats van een salaris te geven, iets wat in het buitenland minder ongebruikelijk is, daar buitenlandse promoties menigmaal onvergelijkbaar zijn met Nederlandse. De Hoge Raad heeft deze maatregel in 2006 echter geblokkeerd met de vaststelling dat promovendi werknemers zijn die net als alle andere werknemers het recht hebben op ten minste het minimumloon. Aan de Rijksuniversiteit Groningen is niettemin - bij wijze van experiment - een systeem van bursalen ingevoerd.

Vooral in de natuurwetenschappen is de promovendus ook daadwerkelijk een medewerker, die werk verricht in het kader van de wettelijke onderzoekstaak die universiteiten hebben. Een hoogleraar is daar in de eerste plaats onderzoeksleider en kan net zomin zonder promovendi functioneren als een dirigent zonder orkest. De promotie is hier niet zozeer een opleiding als wel een bewijs van bekwaamheid. Een juridisch promovendus is minder onmisbaar voor zijn promotor.

Wettelijk bestaat in Nederland maar één soort doctorstitel, te vergelijken met de Angelsaksische PhD (Doctor of Philosophy). Ook hiervoor geldt dat men een substantiële bijdrage levert aan de wetenschap en dus origineel werk oplevert. In tegenstelling tot een Nederlands proefschrift, dat vaak vijf of meer wetenschappelijke publicaties bevat is het in de Angelsaksische gebieden in het algemeen niet geoorloofd om tussentijds onderzoeksresultaten te publiceren die vervolgens één op één worden overgenomen c.q. als hoofdstuk in het proefschrift worden opgenomen. Dit wordt namelijk gezien als een vorm van "self-plagiarism".

In Vlaanderen zijn doctorandi in de regel betaalde medewerkers aan de universiteit. Gelijkaardig aan de NWO bestaat er in Vlaanderen een Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek. Dit is een stichting van openbaar nut die gesubsidieerd wordt door de Vlaamse Overheid. Er zijn ook doctorandi die als assistent bezoldigd worden door de universiteit en er zijn ook doctorandi die bezoldigd worden door hun onderzoeksprojecten. Net zoals in Nederland nemen doctorandi doorgaans onderwijstaken op: suppleantie, begeleiding van praktische oefeningen, toezicht bij examens, examens verbeteren.

Voor de plechtigheid plaatsvindt, moet het proefschrift worden goedgekeurd. De eerste stap is de goedkeuring door de (co)promotoren. Daarna wordt het proefschrift voorgelegd aan een beoordelingscommissie (soms promotiecommissie genoemd), bestaande uit een aantal wetenschappers die soortgelijk onderzoek doen als de promovendus, meestal hoogleraren. Dit kunnen ook wetenschappers uit het buitenland zijn. Op sommige universiteiten is de promotor lid van de commissie, bij andere juist niet. Dergelijke commissies zijn een betrekkelijk recent verschijnsel en zijn in het leven geroepen om te voorkomen dat een promotor - voor wie een promotie ook een prestige-project is - te gemakkelijk promovendi laat promoveren. Het komt dan ook soms voor dat de commissie een proefschrift afkeurt dat de promotor had goedgekeurd. Meestal krijgt de promovendus de kans aanpassingen te doen en het manuscript weer aan de commissie voor te leggen. Formeel moet het manuscript goedgekeurd worden door het College voor promoties, voorheen College van decanen, vertegenwoordigd door de decaan van de betreffende faculteit. Na goedkeuring krijgt het proefschrift de definitieve vorm en wordt het in beperkte oplage vermenigvuldigd en toegezonden aan belangstellenden. Soms wordt daarnaast de samenvatting, vaak met stellingen, apart verspreid, het zogenaamde schijntje.

Pedel en promotiecommissie tijdens een promotie in Delft, 2008

Promovenda geflankeerd door paranimfen tijdens een promotie in Leiden, 2007

De promovendus wordt geacht tijdens de promotieplechtigheid in representatieve kleding (traditioneel, maar niet bij alle universiteiten verplicht, in rokkostuum) te verschijnen. Vrouwelijke promovendi dragen een speciale jurk die representatief moet zijn. De promovendus laat zich bijstaan door twee paranimfen die zich in kleding voegen naar de promovendus. De paranimfen kunnen collega's zijn, maar ook vrienden of familieleden. De promotiecommissie tijdens de zitting bestaat uit de promotor(en), eventuele copromotoren en andere uitgenodigde opponenten. Ook de leden van de beoordelingscommissie kunnen deel uitmaken van deze promotiecommissie.

De promovendus en de paranimfen verkleden zich voor de promotie in een aparte ruimte, vaak een als 'zweetkamertje' aangeduide kamer. Daar worden de promovendus en de paranimfen opgehaald door de in traditioneel gewaad gestoken pedel van de universiteit die hen met een staf (de scepter) voorgaat naar de promotiezaal. De volgorde is afhankelijk van de universiteit, bijvoorbeeld eerst de pedel, de promovendus en dan de paranimfen. Daarna staat iedereen in de zaal op en leidt de pedel de leden van de promotiecommissie binnen, en eventuele andere leden van deze stoet, het cortege. Hoogleraren dragen de aan hun universiteit gebruikelijke toga met muts. Als zij hebben plaatsgenomen in de corona en hun muts hebben afgenomen, mag iedereen in de zaal op een teken van de pedel of de voorzitter van de vergadering weer gaan zitten.

Gedurende de zitting wordt de promovendus in een openbaar debat aan de tand gevoeld over het proefschrift met de eventuele stellingen die hij zo goed mogelijk moet verdedigen.

De hele plechtigheid duurt afhankelijk van de universiteit precies 45 minuten (een uur minus het academisch kwartiertje) of een uur.

De promovendus spreekt de commissieleden aan met “mijnheer/mevrouw de rector”, “hooggeachte promotor” en “hooggeleerde”, “zeergeleerde” of “geleerde opponent” (of “opponens”) (of de Engelse termen bij een Engelstalige promotie), naargelang hun status. De promovendus mag zijn paranimfen om raad vragen bij het beantwoorden van de vragen, maar in de praktijk komt dit hoogst zelden voor. Bij sommige universiteiten is het wel gebruikelijk dat, indien daarover een vraag wordt gesteld, een paranimf een stelling voorleest.

De vragen die gesteld worden zijn doorgaans niet bij de promovendus bekend. Het aantal vragen, de volgorde van vragenstellers en of (co)promotoren wel of geen vraag mogen stellen, is per universiteit vastgesteld.

In beginsel is het zo dat de promovendus enigerlei verdediging van zijn proefschrift moet voeren. Hij moet dus iets zeggen in antwoord op de vragen. Zegt hij niets, omdat hij bijvoorbeeld met stomheid geslagen is, dan is hij niet gepromoveerd. Een slechte verdediging is ook een verdediging en heeft voor de promovendus in de praktijk niet de consequentie dat men hem de doctorstitel zal onthouden. Overigens is de plicht tot verdediging niet in de wet vastgelegd maar alleen in de promotiereglementen van de universiteiten.

Aangezien een promotie over het algemeen een openbare plechtigheid is, zitten tijdens de promotieplechtigheid meestal de collega's en studiegenoten, familieleden, vrienden en bekenden van de promovendus in de zaal. De discussies die tussen de opponenten en de promovendus gevoerd worden zijn echter veelal zeer wetenschappelijk en formeel van aard. De aanwezigen in de zaal zal de inhoud daarvan grotendeels ontgaan. Om aan dit probleem tegemoet te komen, bestaat bij sommige universiteiten de gewoonte dat de promovendus een korte toelichting op zijn of haar proefschrift geeft, in eenvoudige taal, het zogenoemde lekenpraatje.

Als de vastgestelde tijd voor de verdediging om is komt de pedel binnen, stampt met zijn staf op de grond en roept luid: “Hora est!” (“het is tijd!”) of woorden van gelijke strekking. Een opponent die bezig was een vraag te stellen, hoeft de vraag niet af te maken, en een promovendus hoeft ook niets meer te zeggen.

Na de plechtigheid trekt de commissie zich terug (de aanwezigen staan weer op) om zich te beraden of aan de promovendus de doctorstitel kan worden verleend. Althans in theorie, want in de praktijk zal het zelden voorkomen dat de promotie niet doorgaat; als het proefschrift niet goed genoeg was, laat men het niet op de plechtigheid aankomen om dat aan de promovendus mede te delen.

Wel wordt hier de kwaliteit van de verdediging van het proefschrift besproken; daarvan is mede afhankelijk of de doctorstitel cum laude wordt verleend. Bij een briljant proefschrift kan een slechte verdediging er in beginsel alsnog voor zorgen dat het predicaat cum laude niet wordt toegekend. In het algemeen wordt reeds tevoren besloten over een cum laude en wordt daarvoor een strenge procedure gevolgd.

De diploma-uitreiking na de laudatio bij een promotie (Promotie tot doctor in de letteren en wijsbegeerte van de 25-jarige Luitenant ter Zee der derde klasse KMR P. J. D. Drenth)

Hierna komt de promotiecommissie weer binnen (zaal staat weer op) en reikt de promotor met een toespraakje (laudatio) aan de promovendus de doctorsbul uit, al dan niet cum laude, waarna de promovendus zich doctor mag noemen. De pedel en de commissieleden verlaten als eersten de zaal.

Tijdens dit laatste gedeelte zal de promotor of een andere begeleider van de promovendus de jonge doctor toespreken, waarbij hij ingaat op de meer persoonlijke aspecten van het functioneren van de promovendus tijdens zijn of haar onderzoekswerk. Hierbij ontspant ieder zich en kan er soms flink gelachen worden. Hierna is er gelegenheid tot feliciteren en meestal een receptie.

Per universiteit kan de procedure bij de ceremonie wat verschillen. Zo heeft aan een aantal Nederlandse universiteiten de promovendus de gelegenheid om zijn of haar proefschrift aan het publiek toe te lichten voordat de opponenten hun vragen stellen. Soms maakt dit deel uit van het officiële programma. De duur van zo'n lekenpraatje is onderdeel van de duur van de promotieceremonie. De rol van de promotor kan per universiteit ook verschillen. Soms stelt deze de eerste vraag, soms de laatste en soms niet een vraag. Soms spreekt de copromotor de jonge doctor toe. De promotieplechtigheid in Nijmegen en Tilburg begint en eindigt met een kort gebed, uitgesproken door de rector magnificus nadat iedereen binnen is en voordat de hoogleraren de zaal verlaten.

In Groningen roept de pedel in plaats van “Hora est!”, “Hora finita!”. In Twente, waar geen Latijnse traditie is, wordt de verdediging afgesloten met de woorden: “Mijnheer/Mevrouw de rector, de tijd is verstreken”.

De kledingvoorschriften voor promovendi en leden van de promotiecommissie lopen ook wat uiteen. Aan de Universiteit Leiden dragen promovendus en paranimfen bijvoorbeeld een rok met niet een wit, maar een zwart vest (en een wit strikje). In onder andere Wageningen kunnen promovendi kiezen voor het dragen van ceremoniële kleding uit het land van herkomst.

In Wageningen werd tot 1 januari 2017 naast het laudatio ook een judicium uitgesproken waarbij in de openbare toespraak door de promotor het oordeel van de commissie over het proefschrift en de verdediging wordt gegeven.

Een promotieplechtigheid verloopt bijna altijd gladjes. Wel komt het voor dat één of meer van de commissieleden flink tegengas geeft, of ronduit ontevredenheid toont over het behaalde resultaat, maar na afloop van de plechtigheid wordt de promotie vrijwel altijd toegekend. De commissie heeft immers het werk al lang van tevoren gelezen en goedgekeurd. Een afkeuring na de plechtigheid zou niet alleen de promovendus blameren, maar ook de promotor, de commissieleden en de universiteit.[3]

De enige mogelijke uitzondering hierop, zo wordt altijd gezegd, is dat er ter plekke fraude zou worden vastgesteld, bijvoorbeeld plagiaat.

Het komt zo weinig voor dat een al goedgekeurd proefschrift toch niet tot een promotie leidt, dat dit de landelijke kranten zal halen. Voorbeelden:

• Het is voorgekomen dat de promovendus kwam te overlijden nadat het proefschrift was voltooid en goedgekeurd, maar vóór de dag van de plechtigheid (daar zitten soms maanden tussen). Dan rijst de vraag of iemand postuum kan promoveren. Die vraag is minder academisch dan hij lijkt, omdat ook een universiteit en de betreffende faculteit belang hebben bij een voltooide promotie: het draagt bij aan de reputatie en het kan ook financiële consequenties hebben. Postume promoties zijn niet gebruikelijk, maar zijn wel voorgekomen.
• Eind 2002 werd aan de Vrije Universiteit Amsterdam een promotie van een van fraude betichte arts op het laatste moment afgeblazen. Het langlopende onderzoek dat volgde trok in 2006 de conclusie dat het inderdaad aannemelijk was dat er gebruikgemaakt was van verzonnen patiëntgegevens.[4] Uiteindelijk stelde het Academisch Medisch Centrum de arts later alsnog in de gelegenheid aan de Universiteit van Amsterdam te promoveren op basis van ander, niet in twijfel getrokken, onderzoek.[5]
• In januari 2008 werd aan de TU Eindhoven de promotie van Marcoen Cabbolet een week van tevoren uitgesteld en later afgeblazen. De vertrouwenscommissie van dezelfde universiteit bracht in augustus 2008 een rapport uit waarin de TU Eindhoven over de kwestie in het ongelijk leek te worden gesteld.[6] De promovendus verdedigde zijn proefschrift uiteindelijk in 2011 aan de Vrije Universiteit Brussel.[7]
• In september 2011 werd in Tilburg een promotie uitgesteld omdat er in het proefschrift gebruik was gemaakt van verzonnen onderzoeksgegevens die afkomstig waren van Diederik Stapel.[8]
• In mei 2013 werd een promotie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam een dag tevoren uitgesteld wegens onzorgvuldigheden in het proefschrift.[9]

Een doctor die een vaste benoeming als gewoon hoogleraar beoogde, kon tot 1995 een aggregaat voor het hoger onderwijs behalen. Dit verliep in twee delen. Het eerste deel ging zoals een doctoraat: de doctor verrichtte onderzoek, schreef een thesis en verdedigde die thesis publiek voor de jury van professoren. Het tweede deel bestond uit de proefles. De doctor moest in de grote aula een openbare proefles geven die voor iedereen begrijpelijk is. De aanwezige professoren van de jury droegen bij die gelegenheid hun toga en de zitting vertoonde een plechtig karakter. Ook de rector was aanwezig. Na de proefles trok de jury zich terug om te beraadslagen en verleende de doctor dan het perkamenten diploma van geaggregeerde voor het hoger onderwijs.