Oudkatholieke Kerk

Aan het eind van de 17e eeuw kwam de Utrechtse apostolisch vicaris Codde in conflict met de jezuïeten, die hem van jansenisme betichtten. Een langdurig conflict volgde. In de nasleep van Coddes veroordeling door de paus, werd hij gesuspendeerd (= uit het ambt geschorst).

Na zijn dood in 1710 ontstond er een vacante zetel en rumoer rondom de door Rome gefavoriseerde opvolger Gerardus Potcamp. Bovendien was de sfeer als gevolg van Coddes veroordeling slecht: een deel van de geestelijkheid in met name Utrecht en Holland had het gevoel dat de paus en met name de jezuïetenorde de Nederlandse katholieken tegen de Republiek probeerden op te stoken. Men besloot uiteindelijk in 1723 om zelf een bisschop aan te wijzen en te laten wijden door een rooms-katholiek bisschop.

In 1723 koos het Utrechtse kapittel een nieuwe bisschop, Cornelius Steenoven, zonder bevestiging te vragen van Rome. Hij werd gewijd door een Franse missiebisschop op weg naar Libanon, Dominique Varlet. De door hem gewijde aartsbisschop was de eerste schismatieke, van Rome afgescheiden, bisschop van de Oud-Katholieke Kerk. Een groot gedeelte van de Nederlandse katholieke geestelijken - met name in Holland en Utrecht - sloot zich bij hem aan; zij noemden zich de Roomsch-Katholieke Kerk der Oud-Bisschoppelijke Cleresie. Een meerderheid van de gelovigen bleef, na enige jaren van verwarring, trouw aan Rome en de pauselijk bevestigde kerkbestuurders. In de volgende eeuwen hebben veel afgescheiden katholieken door hermissionering zich weer direct met Rome verbonden. De Paus namelijk had Nederland tot missiegebied verklaard en vooral jezuïeten de opdracht gegeven alle katholieken te bewegen zich weer onder het directe gezag van Rome te plaatsen. Het duurde echter tot 1853 eer zich de "nieuwe" Rooms-Katholieke Kerk in Nederland weer kon herorganiseren in bisdommen en er weer bisschoppen op de zetels konden plaatsnemen. De Roomsch-Katholieke Kerk der Oud-Bisschoppelijke Cleresie heeft sinds de wijding van Steenoven echter geen vacante zetel gehad. Het bisschoppelijk herstel van 1853 zoals de Rooms-Katholieke Kerk het noemt heeft dus gezorgd dat er naast de reeds aanwezige aartsbisschop van Utrecht een tweede aartsbisschop zijn zetel in Utrecht kreeg.

De oude Latijnse liturgie werd - onder invloed van de jansenisten en de, later door de Heilige Stoel veroordeelde, Synode van Pistoia – afgeschaft en vertaald in het Nederlands en het gregoriaans werd omberijmd tot een Nederlandse zang op gregoriaanse grondslag of geheel vervangen door volkszang.

Verzet tegen het onfeilbaarheidsdogma met betrekking tot de uitspraken van de paus 'ex cathedra' van 1870 tijdens het Eerste Vaticaans Concilie leidde in de Duitstalige landen tot afsplitsingen van de Rooms-Katholieke Kerk (onder meer onder leiding van priester Dr. Ignaz von Döllinger) en tot vorming van andere oud-katholieke kerkgemeenschappen (Altkatholische Kirche). Deze afsplitsingen van Rome, die zichzelf zagen als handhavers van een oudere katholieke traditie tegen het Rooms-moderne ultramontanisme hadden vaak een nationalistische achtergrond: verzet tegen het internationalisme van de 'wereldkerk'. Dat was niet het geval met de Nederlandse oud-katholieken. Toch werd door de liturgische en kerkrechtelijke overeenkomsten contact gezocht met de Utrechtse kerk vanuit Bonn, München, Koblenz, Zwitserland, Wenen en vooral Duitstalig Bohemen. Vanuit Utrecht werd contact gezocht met de Anglicaanse Kerk en later met de Oosterse Orthodoxie.

In 1889 kwam met deze "nieuwe" oud-katholieken de internationale Unie van Utrecht tot stand, waarbij later ook oud-katholieke kerken in Oostenrijk, Kroatië, Tsjechië, Polen (Pools-Nationale Kerk) en de Verenigde Staten zijn aangesloten.

In 1910 splitste binnen de Utrechtse kerk een groep onafhankelijke oud-rooms-katholieke kerk parochies zich af van de Unie van Utrecht omdat zij de nadruk wilden blijven leggen op bepaalde gebruiken (onder meer Latijnse liturgie en heiligenverering) die door modernere vormen op de achtergrond raakten. Toen deze nieuwe vormen ook de priesterwijding van vrouwen gingen omvatten stapte in 1998 de Poolse Nationale Katholieke Kerk in de Verenigde Staten, oorspronkelijk een immigrantenkerk, uit de Unie van Utrecht.

De voorzitter van de Unie van Utrecht is de aartsbisschop van Utrecht. De huidige aartsbisschop is Joris Vercammen. Zijn zetel is de Sint-Gertrudiskathedraal.

De Oud-Katholieke Kerken verwerpen ten eerste nadrukkelijk het pontificaat in de vorm van het primaat zoals door het Eerste Vaticaans Concilie in 1870 gedefinieerd. Men verwerpt de paus als primaat met algehele jurisdictie over de gehele katholieke Kerk en daarnaast verwerpt men zijn onfeilbaarheid op doctrinair en zedelijk vlak krachtens de autoriteit van de Apostolische Stoel van Petrus 'ex cathedra'. Daarnaast kenmerken de meeste oud-katholieken zich ook door het verwerpen van het in 1854 door paus Pius IX vastgestelde dogma van de Onbevlekte Ontvangenis van de Maagd Maria en het dogma over de lichamelijke tenhemelopneming uit 1950. Volgens de oud-katholieken zijn deze drie dogmata niet op de juiste manier tot stand gekomen. Een dogma kan alleen afgekondigd worden door een Oecumenisch Concilie, waar iedere kerkgemeenschap is vertegenwoordigd.

Oud-Katholieke Sint-Vituskerk in Hilversum

De leer van de zeven heilige sacramenten en van de Heilige Schrift in verhouding tot de Traditie (Overlevering) werd door de oud-katholieken behouden. Het Sacramentslof met uitstalling van het Allerheiligste werd beperkt tot een korte dienst, aansluitend aan de Vespers, wat aanvankelijk leidde tot klachten van conservatievere oudkatholieke clerici tegen hun oud-katholieke bisschoppen. De biecht werd facultatief gesteld en kreeg een formulier met een grondiger Bijbels kader van verwijzingen. De Romeinse Heiligenkalender werd ingekort en verder aangevuld met heiligen van lokale bodem.

Verdere wijzigingen in de liturgie worden in de Oud-Katholieke Kerk geaccepteerd; deze kwamen reeds vroeg in de 20e eeuw voor. Sedert 1910 worden in Nederland de erediensten in de moedertaal gevierd.

De verplichting voor geestelijken om celibatair te leven is inmiddels (1878: Duitsland en 1922: Nederland) opgeheven. Sinds 1931 bestaat er een communio (full-communion: volledige kerkelijke overeenkomst) tussen de Anglicaanse Kerk en de Oud-Katholieke Kerk. Ook vinden tegenwoordig gezamenlijke bisschopswijdingen plaats. Wijdingen van priesters en diakens vinden door de eigen bisschop in het eigen bisdom plaats. De opleiding voor priesters vindt plaats op het Oud-Katholiek Seminarie in Utrecht.

Na vele jaren van gesprekken is in oktober 2016 de overeenkomst tot volledige kerkelijke eenheid (communio) gesloten met de kerk van Zweden (Svenska Kyrkan). Deze overeenkomst is op 20 januari 2018 gevierd met een Eucharistieviering in de Gertruidiskathedraal in Utrecht, met participatie van Antje Jackelén, aartsbisschop van Uppsala. Met deze overeenkomst staan nu de Oud Katholieke Kerk, de Anglicaanse Kerk, Svenska Kyrkan en de Philippine Independent Church (IFI) allen met elkaar in volledige intercommunie.

Eind 20e eeuw volgden de Oud-Katholieke Kerk van Nederland en enige andere oud-katholieke kerken de Anglicaanse Kerk in de openstelling van het priesterambt voor vrouwen. Inmiddels functioneren in drie oud-katholieke parochiekerken in Nederland vrouwelijke priesters. In principe staat het apostolisch ambt van diaken, priester én bisschop open voor gehuwde én ongehuwde mannen én vrouwen.

In de 20e eeuw hebben de oud-katholieke kerkgenootschappen zich ontwikkeld in de richting van een sterk oecumenisch engagement. Dit onder invloed van de contemporaine anglicaanse en orthodoxe theologie. Progressieve opvattingen over de inzegening van gelijkgeslachtelijke huwelijken en de priesterwijding van de vrouw zijn wijdverbreid. De liturgische viering echter zal op buitenstaanders eerder traditioneel overkomen.

Na het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) kwam echter wederom toenadering tot de Rooms-Katholieke Kerk tot stand. Meer eenvormigheid tussen de oud- en rooms-katholieken kwam tot stand doordat de Rooms-Katholieke Kerk in de liturgie naast het Latijn ook de volkstaal invoerde, samen met een nieuwe ritus van misgebeden. Deze nieuwe misritus oefende ook invloed uit op de oud-katholieke kerken die reeds lang tevoren de oude misritus in een aangepaste versie in de volkstaal gebruikten.

De oudste oud-katholieke kerkgemeenschap, de Oud-Katholieke Kerk van Nederland (1723), onderhoudt nu weer sterke oecumenische banden met de Rooms-Katholieke Kerk, hoewel deze toenadering in 1998 toch weer bemoeilijkt werd als gevolg van de (door Rome principieel afgewezen) openstelling van het priesterschap voor vrouwen.

Sinds 2004 is een nieuwe internationale dialoog op gang gekomen. Vertegenwoordigers van het Vaticaan en de Internationale Oud-Katholieke Bisschoppenconferentie komen bijeen in de zogeheten IRAD (Internationale Rooms-Oud-Katholieke Dialoogcommissie). De Zwitserse bisschop Fritz-Rene Müller is voorzitter samen met de rooms-katholieke emeritus bisschop Paul-Werner Scheele. De Nederlandse vertegenwoordiging bestaat uit prof. dr. A. Berlis (oud-katholiek), prof. dr. J. Visser (oud-katholiek) en hulpbisschop mgr. J. van Burgsteden (rooms-katholiek).[2][3]

In mei 2006 heeft de commissie verklaard dat er zij geen onoverkomelijke problemen ziet om tot volledige kerkelijke gemeenschap te komen, ook al is ze zich ervan bewust dat er verdere onderzoeken van dogmatische en canonieke aard in de deelnemende kerken gedaan moeten worden.[4]

De Oud-Katholieke Kerk kent een uitgebreide en voor buitenstaanders mogelijk ingewikkelde liturgie. Een eucharistieviering wordt samengesteld uit een groot aantal onderdelen die in drie boeken terug te vinden zijn:

• Het oud-katholiek Lectionarium: dit bevat alle lezingen voor alle zon- en feestdagen.
• Het oud-katholiek Kerkboek: dit bevat de liturgische teksten, waaronder ook de onberijmde psalmen.
• Het oud-katholiek Gezangboek: dit bevat de gezangen en misordinaria. In januari 2007 is dit boek verschenen in een geheel vernieuwde en uitgebreide tweede editie. Deze uitbreidingen van het toch al zo omvangrijke boek zijn ook los verkrijgbaar als supplement dat achter in de eerste editie kan worden ingevoegd.

Een "gewone" eucharistieviering is als volgt opgebouwd:

1. Openingszang - de zogenaamde introïtus
2. Groet - de priester begroet de gelovigen met de woorden van de apostel Paulus. De parochie antwoordt.
3. Schuldbelijdenis
4. Kyrie - het eerste deel uit het "ordinarium" (de mis)
5. De lofzang "Gloria" - het tweede deel uit het ordinarium.
6. Gebed van de dag - doorgaans zingt de priester dit gebed.
7. Eerste Schriftlezing - de eerste lezing wordt uit het Oude Testament genomen
8. Graduale of eerste antwoordpsalm - veelal genomen uit de Psalmen 120 - 134, het zogenaamde 'liedboek van de pelgrims'.
9. Tweede Schriftlezing - in deze lezing wordt een deel uit een apostelbrief gelezen.
10. Hallelujah of tweede antwoordpsalm
11. Evangelielezing - de derde lezing wordt altijd genomen uit een van de vier evangelieboeken, Mattheüs, Marcus, Lucas of Johannes en wordt gedaan door de priester. De parochie luistert staande naar de woorden van de goede boodschap.
12. Acclamatie - acclamare is het Latijnse woord voor toejuichen. In een korte zang benadrukt de parochie het gelezene.
13. Prediking - de priester verkondigt, leert en overdenkt, uitgaande van de gelezen gedeeltes van de Heilige Schrift.
14. Geloofsbelijdenis - het credo (meestal de uitvoering van Nicea, soms de apostolische geloofsbelijdenis) wordt staande gezongen of gesproken
15. Voorbeden - de priester, de lector of een gemeentelid spreekt de voorbeden uit. Men bidt voor de wereld, de kerk, personen en de persoonlijke intenties. De persoonlijke gebeden kunnen vooraf genoemd worden bij de priester of in stilte worden gebeden. De parochie neemt de onderdelen van de voorbeden telkens over met een korte zang (acclamatie): "Wij bidden U, verhoor ons" of een andere aangegeven tekst.
16. Vredegroet - de priester citeert een vers uit de brief van Paulus aan de Filippenzen, waarna de parochianen elkaar de hand schudden en elkaar vrede wensen.
17. Opdracht van de gaven - terwijl een lied wordt gezongen, worden de geldelijke gaven door parochianen verzameld en naar het altaar gebracht. De priester zet het brood en de wijn klaar; hierna volgt het offertoriumgebed.
18. Eucharistisch gebed - eucharistie is Grieks voor dank, lofzegging. In de orde van dienst staat aangegeven voor welk gebed is gekozen. In het gebed klinken de woorden die Jezus bij zijn laatste maal heeft gesproken; het eucharistisch gebed wordt onderbroken door het:
19. Heilig - het derde deel uit het ordinarium.
20. Het Gebed van de Heer - het "Onze Vader", wordt veelal gezongen.
21. Lam Gods - het vierde deel uit het ordinarium (vergelijk Agnus Dei).
22. Communie: de avondmaalsviering; in het oudkatholiek Kerkboek staat omschreven wie deel kunnen nemen aan deze viering: Tot de heilige communie zijn allen genodigd die gedoopt zijn, in hun kerkgemeenschap deelnemen aan de tafel van de Heer en met ons zijn tegenwoordiging willen vieren.
23. Gezang na de Communie - na de communie wordt een gezang gezongen.
24. Gebed na de Communie - na het gezang volgt als afsluiting een gebed.
25. Looft en Dankt - gezongen acclamatie.
26. Zegen - uitgesproken door de priester.
27. Slotzang - na het zingen van het laatste lied verlaten de gelovigen de kerk.

Het aantal leden van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland nam in de afgelopen jaren af, volgens het SILA dat het ledenaantal bijhoudt voor de Oud-Katholieke kerk (alsmede enige andere kerken). Het ledenaantal bedroeg eind 2010 5.173. Eind 2008 waren er 5.469 personen lid, een jaar eerder waren dit 5.550. Eind 2006 waren er 5.654 leden en per eind 2004 telde de Oud-Katholieke Kerk nog 5.820 leden.[5] Het aantal kerkgangers bedroeg in 2007 1034 personen.[6] Grote concentraties van leden vindt men in onder meer de vroegere vissersplaatsen Egmond en IJmuiden, in deze laatste gemeente als gevolg van verhuizingen van kerkleden vanuit Egmond. De meeste oud-katholieke parochies vindt men in de provincies Zuid-Holland, Noord-Holland en Utrecht. In 1809 woonden 4.321 (0,2%) oud-katholieken in Nederland, geconcentreerd in Den Haag, Gouda, Rotterdam, Schiedam, Delft, Dordrecht, Delfshaven, Schoonhoven, Aalsmeer, Amsterdam, Leiden, Haarlem, Amersfoort, Utrecht, Den Helder, Hilversum, Krommenie en in Egmond aan Zee, waar de meerderheid van de bevolking bij deze kerk was aangesloten. In 1947 bereikten de oudkatholieken hun hoogste aantal met 11.360 (0,1%), en in 2015 waren zij afgenomen tot 4.757 (0,03%).

• Lia SCHWARTZENBERG, Van schuilkerk tot modern geloofscentrum, Hilversum, Verloren, 2019.
• Dick SCHOON (inleiding en vertaling), Een aartsbisschop aangeklaagd in Rome.Dagboeken over het verblijf van Petrus Codde te Rome, 1700-1703, Hilversum, Verloren, 2019.

• Organisatie van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland