Sudetenland

Van de 15e eeuw tot 1918 maakte het gebied achtereenvolgens deel uit van Oostenrijk en de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie, een veelvolkerenstaat waarvan onder andere Duitsers, Hongaren, Tsjechen, Slowaken, Polen, Kroaten en Roemenen deel uitmaakten. Na het uiteenvallen van Oostenrijk-Hongarije werd het deze volkeren toegestaan om staten naar min of meer etnische grenzen te vormen. Soms werden grote aantallen mensen, behorende tot een ander volk dan het staatsvolk bij zo'n nieuwe nationale staat inbegrepen, waarin zij vervolgens een nationale minderheid vormden. Vooral Duitse Oostenrijkers en Hongaren werden hiervan slachtoffer. Duitstalige Oostenrijkers riepen op 21 oktober 1918 de republiek Duits-Oostenrijk uit. Hiervan wilden ook Duitstalige gebieden in de Habsburgse kroonlanden Bohemen, Moravië en Zuid-Tirol deel uitmaken. Tsjecho-Slowakije verklaarde zich op 28 oktober 1918 onafhankelijk en om te voorkomen dat de Duitstaligen in de genoemde twee kroonlanden zich zouden gaan aansluiten bij Duitsland of Oostenrijk, bezetten Tsjechische nationale milities in november 1918 deze Duitstalige gebieden. Toen de Duitstaligen in de kroonlanden (provincies) (Bohemen en Moravië) stemlokalen inrichtten voor de eerste naoorlogse Oostenrijkse verkiezingen, werden deze met geweld door de Tsjechische milities gesloten en protest daartegen gewelddadig onderdrukt ten koste van tientallen doden. Een voorstel om een deel - het Egerland - van het Sudetenland dat als extreem nationaal-Duits gezind bekend stond, af te scheiden en aan Duitsland toe te wijzen opdat de kracht van het verzet verminderd zou worden, werd uiteindelijk in het vredesverdrag niet overgenomen. Bij dat Verdrag van Saint-Germain (1919), dat de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog op 10 september 1919 sloten met Oostenrijk, werden zowel het Tsjechischtalige als het Duitstalige gebied van de kroonlanden (provincies) Bohemen en Moravië, definitief bij de nieuwe republiek Tsjecho-Slowakije gevoegd. Daarmee werden in het nieuwe Tsjecho-Slowakije de Duitstaligen een minderheidsbevolking van ca. drie miljoen mensen. Deze zogenaamde etnische of Volksduitsers, hier Sudeten-Duitsers genoemd, verloren hun minderheidstaalrechten in het Tsjechische taalgebied, maar behielden ze wel in hun eigen taalgebied. Ze moesten daar wel, door de toenemende inwijking van Tsjechen, steeds meer ruimte bieden aan het gebruik van het Tsjechisch. Toename van Tsjechen in Sudeten-Duits gebied vond plaats op grond van inwijking van ambtenaren en militairen, maar ook door de vestiging van boeren op voormalig, door de staat onteigend, grootgrondbezit. Zij kregen eigen Tsjechische scholen toegewezen. Veel voorheen Duitstalige gemeenten kregen als gevolg daarvan een tweetalig statuut en dientengevolge moesten veel eentalig-Duitssprekende ambtenaren hun plaats aan tweetalige Tsjechen afstaan. De 82.000 Tsjechen die in het Sudetenland leefden, namen tot 1935 toe met 237.000.

De economische crisis van 1930 trof het Sudetenland onevenredig hard ten gevolge van de hoge graad van industrialisatie. Bij de inkrimping en sluiting van bedrijven werden verhoudingsgewijs ongeveer twee maal zoveel Duitsers als Tsjechen door werkloosheid getroffen. Duitslands oorlogsindustrie bood daarentegen na 1933 aan Sudeten-Duitse vakmensen volop werk. Velen van hen werden grensarbeider en in Duitsland object van nazistische propaganda. Dat legde een basis voor de opkomst van de Sudeten-Duitse Partij onder Konrad Henlein, die eerst steun en vervolgens aansluiting bij de NSDAP in Duitsland zocht. De Sudeten-Duitse christen-democratische, sociaal-democratische en boerenpartijen waren begonnen om zich coöperatief op te stellen in het landsbestuur, maar de crisis verlamde hun opstelling en gaf voedsel aan het nationalistisch radicalisme van Henlein. In de laatste vrije, alhoewel door agressieve propaganda sterk beïnvloede, verkiezingen van 1936 behaalde zijn partij twee derde van de uitgebrachte stemmen in de Sudeten-Duitse districten.

De Wehrmacht verwelkomd door etnische Duitsers in Komotau (Chomutov).

Hitler liet zijn oog vallen op dit gebied, in het kader van de "Heim ins Reich"-Politiek. Na de Anschluss van Oostenrijk in 1938 was het Sudetenland voor hem een tweede testcase om de weerstand van de Europese grote mogendheden te beproeven. Militair-economisch was het gebied voor Duitsland van groot belang. De Tsjechische provincies waren aan drie zijden als een grote enclave omgeven door Duitsland en Oostenrijk. Zij waren al in de Oostenrijkse tijd industrieel sterk ontwikkeld en beschikten nu ook over een modern leger, maar dat had zijn verdedigingslinie aan de staatsgrenzen en dus juist in het Sudetenland geïnstalleerd. De industrie in het Sudetenland sloot aan bij die van Duitsland en kon de Duitse herbewapening goed dienen. Mogelijk was ook het voorkomen van uranium vindplaatsen van betekenis.[1] De tegenstellingen liepen steeds hoger op en werden vanuit Duitsland met geld en knokploegen aangewakkerd.

Wapen van de Reichsgau Sudetenland

Nadat de situatie door de Tsjechoslowaakse autoriteiten niet meer te beheersen bleek, werd op de Conferentie van München aan Hitler door het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Italië toegestaan om met ingang van 10 oktober 1938 die delen van Bohemen en Moravië, waar de meerderheid van de bevolking uit Duitsers bestond, in bezit te nemen, in ruil voor vredesgaranties. Voor de Volkenbond was de annexatie van het Sudetenland ook toelaatbaar vanwege het grondrecht op zelfbestemming van elk volk. Het Sudetenland werd immers voor 95% door etnische Duitsers bewoond die zich in meerderheid met hun woongebieden bij Duitsland, waartoe inmiddels ook Oostenrijk behoorde, wilden aansluiten. De noordelijke en westelijke delen van Sudetenland werden als een aparte 'Reichsgau' geïnstalleerd, terwijl de zuidelijke delen bij de 'Reichsgau Niederösterreich' werden gevoegd. Slowakije mocht zich in maart 1939 afscheiden en de Eerste Slowaakse Republiek tot soevereine staat uitroepen, hoewel het feitelijk een Duitse satellietstaat was. Tegelijk scheidde Karpato-Oekraïne zich onder Hongaarse regie af. Vervolgens werd het restant van Tsjechië door Duitsland bezet en ingericht als een Duits Protectoraat Bohemen en Moravië. De Tsjechen die geen Duits staatsburger wilden worden, moesten Sudetenland na de annexatie verlaten. Veel tweetaligen, vaak ook degenen met Duitse en Tsjechische ouders, bleven maar moesten zich invoegen in het Duitse staatsburgerschap. Het Duitse gezag in het Protectoraat benoemde veel van zijn bezettingsambtenaren uit deze kring van tweetaligen.

Na de Tweede Wereldoorlog werden bijna 3 miljoen Sudetenduitsers uit hun woonplaatsen verdreven, voor zover ze nog niet gevlucht waren (zie Verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog). Tsjechische milities pleegden etnische zuiveringen, vaak op grote schaal dodelijk geweld, zoals in onder meer Aussig an der Elbe en in Brünn, en in massa-executies binnen gevangenissen en interneringskampen. Volgens de Benes-decreten werden de Duitsers van hun staatsburgerschap ontheven verklaard, van hun bezit onteigend en uitgewezen. Etnische Tsjechen mochten hun grond, fabrieken, winkels en huizen en de achter te laten inventarissen in bezit nemen, wat vaak op neer kwam dat zij alleen leeggeroofd werden. Omdat er te weinig Tsjechische kolonisten gemobiliseerd konden worden, werden onder druk ook grote aantallen Roma uit Slowakije naar het Sudetenland gestuurd. Alleen Sudetenduitsers die zich aantoonbaar verzet hadden tegen de nazi-autoriteiten mochten blijven; in de praktijk kwam het erop neer dat vrijwel alle Duitsers verdreven werden die tijdens de oorlogsjaren geen lidmaatschap van de communistische partij konden aantonen. Zelfs Joden die uit de kampen of als vluchtelingen terugkwamen, werden vanwege hun Duitstaligheid ook onteigend en van hun staatsburgerschap vervallen verklaard, hoewel onder internationale druk daarop teruggekomen moest worden. Ook de Hongaarse minderheid in Slowakije viel onder deze bepalingen hoewel ze ten aanzien van deze Hongaren onder druk van de Sovjet-Unie, die geen chaos in Hongarije wilde laten ontstaan, slechts ten dele werden uitgevoerd. Voor de aantallen slachtoffers, zie etnische zuiveringen. Het Sudetenland bleef nog vele jaren onderbevolkt en enkele tientallen dorpen en ook enkele stadjes werden opgeheven en afgebroken. Marginale landbouwgronden werden grootschalig bebost. Vandaag de dag herinneren de Duits en Oostenrijks aandoende stadscentra in Tsjechië en het gebruik van Sudetenduitse plaatsnamen op richtingaanwijzers in de Duitse en Oostenrijkse grensgebieden nog aan de Duitstalige geschiedenis van het Sudetenland. De meeste Sudeten-Duitsers kwamen in Beieren en Saksen terecht. Zij vestigden zich vaak in eigen wijken en zetten daar hun economische bedrijvigheid voort. Typisch 'Boheemse' industriële producten werden voortaan vanuit Beieren in de markt gebracht. Ook in Tsjechië werden zulke producten na 1945, in de oorspronkelijke fabrieken en niet zelden onder de oude naam, gemaakt, maar hun kwaliteit kon de concurrentie, althans in het westen, niet aan.

In het begin van de 21e eeuw speelde de Sudetenduitse kwestie nog een rol bij de ondertekening van het Verdrag van Lissabon die door de Tsjechische Republiek werd geweigerd waar het om de paragrafen betreffende mensenrechtenschendingen ging. Daarvoor wilde Tsjechië geen verantwoordelijk nemen waar het misdaden betreft die vóór de ondertekeningsdatum zouden zijn gepleegd. Het achterliggende motief was de vrees voor claims door (de nabestaanden van) verdreven Sudetenduitsers op de teruggave van hun onteigend onroerend goed.[2]