Nederlandse elektriciteitsmarkt

Elektriciteit wordt opgewekt door middel van elektriciteitscentrales. De grootste producenten in Nederland zijn Vattenfall, Essent, Engie, CCI, Delta, EDF, Eneco en E.ON. In 2008 werd in Nederland 104 terawattuur (TWh) aan elektriciteit opgewekt, waarvan 91.5 TWh door centrales die fossiele (met name steenkool en gas) brandstoffen verstookten en bijna 4 TWh door de kerncentrale bij Borssele. Ten slotte kwam 9 TWh voort uit duurzame energiebronnen zoals wind en biomassa.[1]

In 2013 werd in Nederland 11,8 TWh groene stroom geproduceerd, wat ongeveer 10,1% van het totale elektriciteitsverbruik in Nederland was. Dit is een afname van de productie van groene stroom ten opzichte van 2012 (toen 12,5 TWh) en komt voornamelijk doordat er minder bij- en mee-stook van biomassa in kolencentrales plaatsvond. De productie van energie uit water, zon en wind nam echter wel toe.[2]

De "programmaverantwoordelijke" of PV-partij is verantwoordelijk voor het in balans houden van de in- en verkoopvolumes van de elektriciteit.

De PV-partij kan elektriciteit op verschillende wijzen in- of verkopen:

1. De elektriciteitsbeurs. Nederland heeft twee officiële elektriciteitsbeurzen, de Endex en de APX. Op de Endex worden futures gecleared. Dit zijn contracten met een vaste termijn voor langere tijd. De APX is een spotmarkt: er wordt gehandeld in uur-prijzen. Voor elke dag wordt voor elk uur van de dag een aparte prijs vastgesteld.
2. Onderling. Handelaren in elektriciteit kunnen hun elektriciteit ook onderling verhandelen, buiten de markt om. Dit kunnen zij direct met de tegenpartij doen, of via een broker. Dit wordt over-the-counter (OTC) genoemd. Een broker is een bedrijf dat handelaren bij elkaar brengt. Tegenwoordig gaat de handel via brokers altijd via computersystemen. De handelaar betaalt geld om van dit systeem gebruik te kunnen maken. De handelaar kan op een computerscherm aanbod en vraag volgen, en kan zo handelen op de markt.
3. Centrales. Sommige elektriciteitsleveranciers zijn tevens eigenaar van een elektriciteitscentrale. Zij kunnen hun elektriciteit dus intern inkopen. Wel komen er steeds meer commerciële producenten op de markt.
4. Buitenland. Het Nederlandse elektriciteitsnet staat in verbinding met België, Duitsland, Engeland en Noorwegen. Via deze netten staat het in verbinding met de rest van het Europese elektriciteitsnet. Deze verbindingen hebben slechts een beperkte capaciteit, grenscapaciteit. Deze grenscapaciteit wordt elke dag geveild. Omdat elektriciteitsprijzen grote verschillen kennen in Europa, kan het winstgevend zijn om elektriciteit in te kopen in het buitenland, ondanks de extra kosten van de grenscapaciteit.

De drie markten, Nederland, België en Frankrijk zijn sinds januari 2007 op de APX aan elkaar gekoppeld, de koppeling met het Duitse net heeft vertraging.[3]

TenneT is de landelijke netbeheerder oftewel de Nederlandse Transmission System Operator TSO. Vanaf 1 januari 2008 beheert TenneT het Nederlandse hoogspanningsnet vanaf 110 kV en hoger. Ze stelt het net op onpartijdige wijze beschikbaar voor elektriciteitstransporten en waarborgt de noodzakelijke balans tussen vraag en aanbod in Nederland.

Tussen de netbeheerder en de leverancier staat de programmaverantwoordelijke (of "PV-partij"). Deze partij is verantwoordelijk voor de inkoop van elektriciteit. De PV-partij draagt al het prijsrisico.[4] Het verbruik van de consument moet op elk moment gelijkstaan aan het ingekochte verbruik. Mocht er een verschil tussen verbruik (en/of verkoop) en productie (en/of inkoop) ontstaan, dan ontstaat er een situatie van onbalans. De Nederlandse landelijke netbeheerder TenneT verrekent elke onbalans financieel. In feite heeft elke aansluiting onbalans doordat het individuele verbruik niet te voorspellen is. Maar als groep hebben alle Nederlandse consumenten een vrij voorspelbaar verbruik.

De PV-partij valt niet noodzakelijkerwijs onder dezelfde groep als de leverancier. Bij de grote leveranciers is dit wel het geval, maar bij de kleinere over het algemeen niet. Zo is bijvoorbeeld PVNED een PV-partij waar meerdere leveranciers gebruik van maken, en die niet 100% eigendom is van een van zijn klanten (leveranciers).

De leverancier levert uiteindelijk de elektriciteit aan de consument, en is verantwoordelijk voor de inkoop van deze elektriciteit. Hij is ook verantwoordelijk voor service naar de klant. De leverancier koopt zijn elektriciteit altijd in bij een programmaverantwoordelijke (PV-partij). Bij de grote energieleveranciers (Essent, Vattenfall, Eneco) zijn de leverancier en de PV-partij eigendom van dezelfde groep. In Nederland hebben zowel bedrijven als particulieren keuze tussen verschillende leveranciers voorbeelden hiervan zijn oxxio, greenchoice, UnitedConsumers. De leverancier bepaalt zelf welke PV-partij hij inschakelt. Hier heeft de consument dus geen keuze.

De leverancier verdient geld doordat hij de elektriciteit duurder verkoopt dan inkoopt. De leverancier loopt in principe geen prijsrisico omdat zijn inkoopprijs en verkoopprijs vast staan.

Leveranciers kunnen verschillende contractvormen aanbieden:

1. Ten eerste is er de vaste prijs voor een bepaalde termijn.
2. Ten tweede is er een klik-contract. De leverancier spreekt geen prijs af met de consument, maar biedt de mogelijkheid om de elektriciteit op een bepaald moment vast te klikken, tegen de dan geldende marktprijs, met een "opslag" om de kosten en de winst van de leverancier te dekken.
3. Ten derde is er het APX-contract. Hierbij heeft de klant een tarief dat per uur verschilt. Uiteindelijk wordt hier ten behoeve van de facturering een gemiddelde van gemaakt.

Verder bieden leveranciers ook combinaties tussen deze contracten aan. Sommige leveranciers bieden ook allerlei andere exotische opties aan.

In 2008 zouden contracten voor duurzame energie voorrang krijgen[5]

Netbeheerder, leverancier, meetbedrijf en programma verantwoordelijken (PV-partijen) moeten constant gegevens uit hun bestanden synchroniseren. Tussen de partijen moet bijvoorbeeld overeenstemming bestaan wiens klant iemand is. Dit is nodig om onbalans te voorkomen. Onbalans kan ontstaan doordat meerdere producenten energie produceren voor één klant (afnemer) of omdat niemand energie produceert voor een klant. Als een klant (afnemer) een contract met een nieuwe leverancier afsluit, verstuurt de nieuwe leverancier een geautomatiseerd bericht naar de netbeheerder, de PV-partij en de oude leverancier. Ook andere gegevens zoals meetdata en stamdata moeten onderling gecommuniceerd worden.

Dit "berichtenverkeer" gaat op basis van het unieke 18 cijferige nummer van de aansluiting, de EAN-code.[6] Synchronisatie van gegevens gaat na het Stroomopwaarts-programma met berichten in open XML: Edine. Doordat de databestanden gestandaardiseerd zijn, kan het vergelijken grotendeels automatisch gaan. De uitwisseling van deze bestanden verloopt voor alle marktpartijen via Energie Data Service Nederland (EDSN). EDSN is een organisatie die in opdracht van de regionale netbeheerders, TenneT en GTS werkt op het gebied van de centrale marktfacilitering voor de energiesector. Marktfacilitering omvat met name het uitwisselen en beheren van gegevens en het onderhouden van relevante afgesproken standaarden in de Nederlandse energiemarkt.

Een meetbedrijf registreert het daadwerkelijk afgenomen energieverbruik. Grootverbruikers moeten conform de meetcode een Meetbedrijf aanwijzen dat namens hen meet. Grootverbruikers mogen zelf bepalen welk meetbedrijf namens hen meet. Het meetbedrijf registreert en valideert per locatie (per EAN) het verbruik en geeft dit door aan de netbeheerder. De netbeheerder gebruikt deze informatie voor haar afrekening met de eindgebruiker en levert de informatie door aan de energieleverancier. Deze stelt haar facturen eveneens op basis van deze informatiestroom op. Kleinverbruikers hebben geen keuzevrijheid: de meetinrichting valt bij hen altijd onder verantwoordelijkheid van de netbeheerder.

Naast het normale berichtenverkeer vergelijken partijen eens in de maand hun volledige klantenbestand, genaamd "registersynchronisatie". Dit is noodzakelijk omdat het berichtenverkeer alleen mutaties synchroniseert, en niet ongewijzigde data. De partijen sturen elkaar de databestanden via een formaat genaamd Datastorm, uploaden het in hun computersysteem en kunnen binnen seconden zien over welke klanten geen overeenstemming bestaat. Mocht bij het synchroniseren blijken dat er geen overeenstemming is, dan moeten de partijen onderling onderhandelen wiens klant iemand is. Dit is een bijzonder tijdsintensief proces, omdat het per geval opgelost moet worden. Normaliter gaat dit door het vergelijken van de contracten met de partijen. Tegelijkertijd kunnen de kosten van fouten in een klantenbestand bijzonder groot zijn als het gaat om een grote afnemer.

Nederland heeft zes verbindingen over het land met de buurlanden. Met Duitsland zijn er vier: bij Doetinchem, Meeden, Hengelo en Maasbracht. Via twee hoogspanningslijnen bij Maasbracht en Borsele is er aansluiting met het Belgische net. De nieuwste, vierde verbinding met Duitsland heeft TenneT eind 2018 in gebruik genomen. Deze verbinding loopt tussen Doetinchem en het Duitse Wesel.

Er is een elektriciteitsverbinding aangelegd tussen Nederland en Noorwegen, de NorNed-kabel. Deze kabel is een gelijkstroomverbinding met een vermogen van 700 MW en is in mei 2008 in gebruik genomen. De zeekabel heeft grote voordelen voor de Nederlandse elektriciteitsmarkt, omdat de elektriciteitsprijzen in Noorwegen normaal gesproken lager zijn dan in Nederland. Met name tijdens de nachturen kan de prijs in Noorwegen ook hoger liggen dan in Nederland. Dit is een gevolg van de vele waterkrachtcentrales met reservoirs die Noorwegen telt. Hierdoor is het prijsverschil tussen dag - en nachturen in Noorwegen veel lager dan in Nederland. De NorNed-kabel maakt dus een efficiëntere inzet van elektriciteitscentrales mogelijk. Daarnaast verhoogt de kabel de leveringszekerheid.

Aan een verbinding met Groot-Brittannië (BritNed-kabel, 1000 MW) werd sinds eind 2008 gewerkt, en deze is 1 april 2011 in gebruik genomen.

In september 2014 viel het besluit een derde zeekabel aan te leggen, deze met Denemarken (COBRA-kabel, 700 MW), en in februari 2016 werd de bouwopdracht verstrekt. Januari 2017 begon de aanleg van de verbinding met het slaan van de eerste paal voor het Nederlandse omzettingsstation in de Eemshaven. De verbinding zal naar verwachting begin 2019 gereed zijn.[9][10]

Vanaf september 2019 is de zogenoemde 'groene kabel' tussen Nederland en Denemarken beschikbaar voor de elektriciteitsmarkt. [11]