Le Grand-Hornu

De ligging van de site, bij het Kanaal Bergen-Condé maakt een transport richting Parijs en Antwerpen via de Schelde mogelijk en bevordert de verkoop.

Omdat het moeilijk is om arbeiders te vinden en te houden, bouwt De Gorge aanvankelijk een slaapzaal en in 1816 een arbeiderswijk. De uitvoering ligt in handen van de Rijselse architect François Obin. Na zijn dood in 1825 neemt Bruno Renard uit Doornik de taak over. Renard geniet zijn opleiding in Parijs en raakt er vertrouwd met de Koninklijke zoutziederij van Arc-et-Senans van Claude-Nicolas Ledoux. Le Grand-Hornu toont de verwantschap. Niettemin krijgt De Gorge af te rekenen met een arbeidersopstand die zijn installaties en de woning plundert. De aanleiding zijn de sporen (de eerste in België, met wagens getrokken door paarden) die De Gorge tot bij het kanaal legde. De mijnwerkers voelden zich bedreigd door de mechanisatie. Ze sloegen de mijnsite kort en klein, De Gorge verschanste zich – verkleed als mijnwerker – in een duiventil boven de stallen.

In 1831, bij de opening van de machinezaal, zijn de werken voltooid. De productie bereikt in 1832 120.000 ton. In datzelfde jaar sterf De Gorge aan cholera. Met 1000 tot 1500 werknemers behoort de mijn tot de voornaamste van de streek. Weduwe Eugénie Legrand neemt de leiding over, een uitzondering. Slechts drie vrouwen noemen zich toen baas van een industriële onderneming. In 1843 richten de erfgenamen de "Société civile des Usines et mines de houille du Grand-Hornu" op.

Aan de ontginning komt in 1954 een eind door de politiek van de EGKS. Arbeiderswoningen worden te koop aangeboden waarbij de huurders, veelal arbeiders van de mijn, een voorkooprecht krijgen. In de hoop er munt te slaan, roven arbeiders het mijncomplex leeg. De site raakt in verval en in 1969 beslist een Koninklijk Besluit over te gaan tot sloping, met protest als gevolg. De plaatselijke architect Henri Guchez koopt het complex voor een symbolisch bedrag (het bedrag van de sloop) in 1971 en voorkomt zo de afbraak.

	Het scheelde geen haar of het fraaie mijncomplex had er gelegen. (...) Niemand die zich bekommerde om het architecturaal geheel dat zo mooi de geboorte laat zien van het opkomend functionalisme in de architectuur. Een architectuur waarvan stilaan alleen het economische en de bouwkunde primeren en die in een verder stadium de stille dood aankondigt van het Vitruvianisme.
— Philip Willaert

Guchez renoveert met eigen middelen en richt er kantoren in. In 1984 belast de provincie Henegouwen de vereniging Grand-Hornu Images met het beheer en de uitbating. De vereniging legt zicht toe op tentoonstellingen rond design en grafiek. In 1989 koopt de provincie het complex en renoveert verder. In 2002 opent in het gerestaureerde ingenieursgebouw en in een moderne aanbouw, van architect Pierre Hebbelinck, het MAC's (Musée d'Art Contemporain). In andere gebouwen is het mijnmuseum en worden tentoonstellingen gehouden.

Via de centrale ingang met drie bogen komt men op het vierkante voorplein, de "cour carré". Rond dit plein waren de paardenstallen, het hooimagazijn en het lampenmagazijn. Tegenover de hoofdingang ligt de toegang tot het centrale plein, de "cour centrale", een ovaal gedomineerd door het machineatelier links en het "ingenieursgebouw" rechts, met elkaar verbonden door ateliers die de vorm van het ovale plein volgen. In het machineatelier stond de stoommachine die de drijfkracht leverde voor de werktuigen. In tegenstelling tot de rest van de gebouwen werd het atelier niet gerestaureerd. Enkel buitenmuren en zuilen bleven overeind.

Midden op het binnenplein plaatst de familie in 1855 een gietijzeren standbeeld van Henri De Gorge. Het beeld van Egide Mélot zou na de sluiting blijven staan. Weer en wind maakten een restauratie noodzakelijk. Bij de opening van het MAC's werd het terug op zijn sokkel geplaatst. Achter het centrale plein bouwden nakomelingen een crypte als grafkelder voor de familie. Deze werd om wettelijke redenen laat (in 1927) gebruikt. Toen werden de stoffelijke resten van De Gorge en een twintigtal familieleden overgebracht naar de plaatselijke begraafplaats, samen met het kruisbeeld van Bouchardon.

De woonwijk met 425 bakstenen huizen bestaat uit zes rechtlijnige geplaveide straten, waarvan vier de omtrek van de mijngebouwen volgen. De bouw begon in 1822. Elke woning bezat een bakoven, een waterput en een tuin. Alle woningen waren identiek, op de (hoek)woningen van de meesterknechten (in het Waals de porions) na. Alle huizen waren in dezelfde gele kleur geschilderd met onderaan een zwarte band. Zo vertoonde de wijk een uniform karakter dat geleidelijk verloren ging na de sluiting. Vandaag heeft één woning het originele kleurschema en karakter. De andere zijn verbouwd met nieuwe ramen, deuren en garagepoorten.

De huur, ingehouden op het loon, bedroeg per week één dagsalaris. De wijk omvatte gemeenschapsvoorzieningen zoals een jongens- en een meisjesschool die verplicht waren voor kinderen tot 12 jaar, een vrijwel gratis hospitaal (afgebroken), een feestzaal en een park met een muziekkiosk. In 1829 telde de buurt 2.500 inwoners.

Het kasteel tegenover het ingenieursgebouw was afgewerkt in 1832 na De Gorge overlijden. Het werd nooit permanent bewoond maar gebruikt voor officiële ontvangsten zoals deze van koning Leopold I in 1832 en 1854. Het raakte in verval en sinds de restauratie wordt het gebruikt als cultureel centrum en voor seminaries.

Tussen 1778 en 1843 werden twaalf schachten geboord rond de wijk. Ze kregen namen van heiligen geïnspireerd op vrouwelijke familieleden van de uitbaters. De diepste schacht ging tot 998 meter. Vandaag blijven enkel de terrils van schachten 9 en 12 over.

• FREEK WILLEMS. Utopia boven de koolmijn. De redactie, 05/02/2010.
• PHILIP WILLAERT. 200 jaar Hornu^{[dode link]}, In: Dimension.

• Museum/Gewezen steenkoolmijn Grand-Hornu
• Mac-s
• Jacques! ça va?^{[dode link]}
• UNESCO wereldefgoedlijst, mijnen in België