Jan Baptista van Helmont
Jan Baptista van Helmont (Brussel, 12 januari 1577 – Vilvoorde, 30 december 1644) was een alchemist, fysioloog en arts.
In navolging van Paracelsus verzette hij zich tegen de heersende aristotelische denkwijze, die niet van feiten of empirie uitging maar van de logica, alsook tegen de galenische humeurenleer. Met zijn experimentele methodes nam hij deel aan de wetenschappelijke revolutie. Tegelijk bleef hij stevig geworteld in mystiek en magie.
Leven
Na verschillende opleidingen aan de Leuvense universiteit promoveerde hij er in 1599 tot Doctor in de Medicijnen. Niet in staat om zich te verzoenen met wat hij als wereldvreemde boekengeleerdheid aanzag, nam hij reeds in 1600 ontslag om vijf jaar door Europa te gaan reizen. Bij zijn terugkeer in 1605 probeerde hij een pestepidemie in Antwerpen te bestrijden.
In 1609 huwde hij Margriet van Ranst, een dochter uit een adellijke geslacht. Door zijn huwelijk werd hij heer van Merode, Royenborch, Oorschot en Pellines. Het echtpaar zou zeven kinderen krijgen.
Dankzij het inkomen uit zijn landerijen kan hij zelfstandig werken in zijn eigen laboratorium. Betrekkingen die hij aangeboden krijgt door Ernst van Beieren, Aartsbisschop van Keulen, en door de Habsburgse keizer Rudolf II in Praag, slaat hij af.
Vanwege De magnetica vulnerum curatione, waarin hij de genezende werking van relieken toeschreef aan magnetisme, kreeg van Helmont problemen met de inquisitie. Gealarmeerd door de jezuïet Roberti, fileerden een aantal theologen en artsen het werk om er 24 afkeurenswaardige stellingen in te vinden (Propositiones notatu dignae, 1624). Het boek werd op de index geplaatst en de auteur werd vervolgd voor het kerkelijk tribunaal in Mechelen.
Dankzij zijn prominente maatschappelijke positie genoot van Helmont de bescherming van de aartsbisschop, maar in 1634 - met de veroordeling van Galilei - leidde het proces alsnog tot zijn aanhouding. Na enkele dagen in hechtenis stelde zijn schoonvader een borg van 6.000 florijnen en werd hij overgebracht naar een Brussels klooster van de minderbroeders. Nog enige tijd later kwam hij vrij, onder verbod om zonder voorafgaande toelating zijn huis te verlaten. Tevens kreeg hij verbod om te publiceren en werden de vele teksten die hij tussen 1599 en 1634 had geredigeerd, geconfisqueerd.
Vanaf 1638 tot aan zijn dood kon van Helmont zijn werk voortzetten. De in beslag genomen teksten zou hij echter nooit meer terugkrijgen. In 1642 werd de vervolging gestaakt en verkreeg hij een imprimatur voor een werkje over koorts.
Hij overleed eind 1644 aan een longaandoening, waarschijnlijk pleuritis. In 1646 verkreeg zijn weduwe van de aartsbisschop te Mechelen zijn rehabilitatie.
Er bestaan aanwijzingen, zoals het vernoemen van een zoon naar de god Hermes en zijn verwerping van medisch profijt, dat hij behoord zou hebben tot het geheime genootschap van de rozenkruisers.
Werk
Van Helmont geloofde in het bestaan van de Steen der Wijzen en schreef over een stelsel van bovenaardse wezens die het menselijk lichaam bestierden.
Terzelfder tijd was hij een man met opmerkelijke gaven van observatie. Hij was de eerste die onderkende dat er verschillende gassen bestonden. Hij introduceerde het woord "gas" (afgeleid van het Griekse woord chaos),[1] dat later onder invloed van Lavoisier algemene ingang zou vinden. Tevens merkte hij op dat spiritus sylvestris, de dampen die vrijkwamen bij het verbranden van houtskool, hetzelfde gas was (koolstofdioxide) als dat wat vrij kwam bij vergisting van most. Hij was ook de eerste die probeerde chemische principes toe te passen op de gezondheidszorg, bijvoorbeeld door maagzuur met alkali te behandelen.
Hij toonde experimenteel aan dat een plant niet groeit door het omzetten van de aarde waar hij in wortelt. Van Helmont deed dit door de droge aarde te wegen waarmee hij een boom in een pot plantte, en vijf jaar later de boom en de gedroogde aarde opnieuw afzonderlijk te wegen. Doordat hij de mogelijke inbreng van lucht veronachtzaamde, trok hij hieruit de verkeerde conclusie: dat de boom alleen door omzetten van water was gegroeid.
Tot zijn voornaamste wetenschappelijke bijdragen behoren:
- de beschrijving van de "maeckinge" van gas
- het gebruik van pendels voor tijdsmeting
- de uitvinding van de Belgische thermometer
- de ontdekking van de rol van maagzuur en gal in de spijsvertering
- de herkenning van de rol van zuur bij ontstekingen en ettervorming
- het formuleren van een vroege versie van de wet van behoud van massa
Van Helmont was een beoefenaar van de iatrochemie en een grondlegger van de pneumatische scheikunde.
Van Helmont stond door dit alles met één been in de alchemie en haar ongebreidelde metafysische speculaties, en met het andere in de scheikunde. Zijn verzamelde werken werden in 1648 uitgegeven.
Publicaties
Tijdens zijn leven
- 1621 – De magnetica vulnerum naturali et legitima curatione, Parijs
Een traktaat over de magnetische genezing van wonden, dat onder andere de werking van wapenzalf besprak. Het was geschreven in 1617, maar van Helmont had afgezien van publicatie toen de kerkelijke autoriteiten hun aanvankelijke toelating introkken. Uiteindelijk verscheen het zonder medeweten van de schrijver te Parijs en leidde het tot zijn vervolging door de inquisitie. Met name de stelling dat God genezende werking verleende aan relieken door middel van dierlijk magnetisme, werd "monsterachtig" bevonden.
Het werd herdrukt onder meer te Luik in 1634 en te Nuremberg in 1662.
- 1624 – Supplementum de spadanis fontibus, Luik
Met dit "supplement" reageerde van Helmont op de verhandeling Sparadrene van de invloedrijke Luikse hofarts Henri de Heer over het bronwater van Spa (1614). Erin besloot hij tot de aanwezigheid van koolstofdioxide. De polemiek ging verder met de publicatie van Deplementum supplementi de spadanis fontibus (1624), waarin de Heer zijn tegenstrever denigrerend aanduidde als os inferni (hellemond).
- 1642 – Febrium doctrina inaudita, Antwerpen
Een uiteenzetting over koortsen, die volgens van Helmont slechts een symptoom zijn van ziekte. Om ze te onderdrukken adviseert hij voornamelijk zweetmiddelen.
In 1644 verscheen bij J. Kalcoven te Keulen een nieuwe uitgave met twee bijkomende verhandelingen. In 1648 volgde een Amsterdamse uitgave.
- 1644 – Opuscula medica inaudita, Keulen
In dit werk zijn vier verhandelingen verzameld: over steenziekten, koortsen, de humeuren van Galenus en de pest.
In 1662 kwam er te Londen een Engelse vertaling uit van de hand van J. Chandler.
Postuum uitgegeven door zijn zoon Franciscus Mercurius van Helmont
- 1648 – Ortus medicinae, id est Initia physicae inaudita, Amsterdam
Zijn meest succesvolle werk. Gebaseerd op de handschriften die dateren van na 1638. In latere edities aangevuld met de Opuscula.
Vertaald in het Engels door John Chandler als Oriatrike, or, Physick refined (1662), in het Frans door Jean le Conte als Les Oeuvres de Jean-Baptiste Van Helmont, traitant des principes de médecine et physique, pour la guérison assurée des maladies (1670) en in het Duits door Christian Knorr von Rosenroth als Aufgang der Artzney-Kunst (1683).
Nadien ook uitgebracht onder de titel Opera Omnia (voor het eerst in 1652 te Frankfurt, door Johannis Justus Erythropilus).
- 1659 – Dageraed, oft nieuwe opkomst der geneeskonst, in verborgen grondtregelen der Natuere, Amsterdam, bij Jan Jacobsz. Schipper
Dit werk, dat kort na 1638 zou zijn geredigeerd, kan beschouwd worden als een bondigere versie van de Ortus. Het geeft eerst een algemene uiteenzetting over de werking van de natuur en van het lichaam, en bespreekt vervolgens steenziekten en de pest.
In 1660 opnieuw verschenen te Rotterdam als Dageraad, ofte nieuwe opkomst der geneeskonst, in verborgen grond-regulen der Nature.
- 1681 – Tumulus pestis. Das ist: Gründlicher Ursprung der Pest / Dero Wesen / Art / und Eigenschafft; als auch deroselben zuverlässig- und beständiger Genesung. Nebenst Beyfügung der wahren Ursach und Grund allerhand Fieber; Und worinnen biß zu dato in Curirung derselben ist geirret worden. Durch Johannem Baptistam von Helmont, Herrn von Merode / Royenborg / Orschot und Pellines / u. in Nieder-Teutsch; und folgend auch Lateinisch beschrieben. Anjetzo aber / bey ob-schwebenden gefährlichen Läuffen und grassirenden Seuchen / männiglich zum besten / aus dem Niederländischen übersetzt. Durch Johannem Henricum Seyfried, Sultzbach 1681.
Postuum uitgegeven manuscripten
In de 19e eeuw verschenen drie manuscripten uit het aartsbisschoppelijk archief te Mechelen:
- 1849 – Commentaire de J.B. Van Helmont, seigneur de Mérode, Royenborch, Oirschot, Pellines etc., sur le premier livre du régime d'Hippocrate: περι διαιτης, Antwerpen
- 1852 – Commentaire de J.B. Van Helmont, seigneur de Mérode, Royenborch, Oirschot, Pellines etc., sur un livre d'Hippocrate intitulé: περι τροφης, Antwerpen
- 1854 – Le premier ouvrage (Eisagoge in artem medicam a Paracelso restitutam, 1607) de J.-B. Van Helmont, seigneur de Mérode, Royenborch, Oirschot, Pellines etc, Antwerpen
Postuum uitgegeven briefwisseling
- 1932–46 – C. de Waard en P. Tannery (eds.), Correspondance du P. Marin Mersenne, vol. II en III, Parijs
Het tweede deel bevat 3 brieven aan Mersenne en het derde deel 11. Ze dateren uit de periode 1630–1631.
Bronnen en literatuur
|
Externe link
 |
Zie de categorie Jan Baptiste van Helmont van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp. |