Félix Fénéon

Félix Fénéon was de zoon van een Franse handelsreiziger Jules en diens Zwitserse vrouw Marie-Louise Jacquin. Zijn vader afkomstig van Saint-Maurice-lès-Châteauneuf was op zoek naar een betrekking in Turijn. Kort na de geboorte van Félix trok de familie terug naar hun oorspronkelijke woning in de Charolais waar de familie van Jules gevestigd was sinds de zeventiende eeuw. Félix Fénéons vader oefende allerlei beroepen uit, zijn moeder werkte bij het postkantoor, waarvan ze uiteindelijk de leiding kreeg.[1]

Félix Fénéon studeerde twee jaar aan de École Normale Spéciale in Cluny op kosten van een oom, maar maakte zijn middelbare studies af in Mâcon in 1879 waar hij het baccalaureaat haalde.[1] In 1881 nam hij deel aan een examen voor opstellers bij het ministerie van oorlog. Hij kreeg de betrekking en installeerde zich in Parijs. Hij bleef tot 1894 werken voor het ministerie, toen werden in zijn bureau een flesje kwik en ontstekers gevonden bij een speuractie door de politie en werd hij aangehouden, verdacht van terrorisme.

Van 1895 tot 1903 was hij hoofdredacteur van de Revue Blanche en als die over kop ging vond hij een baan als administratief medewerker bij Le Figaro en daarna als journalist bij Le Matin. In 1906 werd hij artistiek directeur bij Bernheim-Jeune, waar hij bleef tot aan zijn pensionering in 1925.

Hij was, om zijn moeder te plezieren, in 1897 getrouwd met Fanny Goubeaux maar hield er levenslang een maîtresse op na met wie hij dagelijks ging lunchen. Dat weerhield hem er niet van om daarnaast nog talloze affaires te hebben.[2]

Zijn weduwe, Fanny Goubeaux, stichtte in 1949 de Literatuur- en Kunstprijs Prix Fénéon.

Paul Signac, portret van Félix Fénéon, 1890.

Fénéon begon artikels te schrijven als kunstcriticus in 1883 in La Libre Revue. Hij stichtte de Revue indépendante in 1884 en van 1885 tot 1890 werkte hij voor onder meer La Vogue geleid door Gustave Kahn en voor de Revue wagnérienne, de Revue indépendante, L’En-dehors en Le Chat noir. Hij werkte ook mee aan Le Symboliste en aan L'Art moderne die uitgegeven werden in Brussel. In 1886 publiceerde hij de Illuminations van Arthur Rimbaud in La Vogue. Hij was een aanhanger van het symbolisme en een groot pleitbezorger van Rimbaud, Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine, Joris-Karl Huysmans, Charles Cros, Jean Moréas, Marcel Schwob, Alfred Jarry en Jules Laforgue van wie hij het onuitgegeven werk na diens vroegtijdige dood zal publiceren.[3][4]

Op het eerste Salon des artistes indépendants van 1884 ontdekte hij La Baignade à Asnières van Seurat en schreef daarna in 1868 het werkje Les impressionistes en 1886, waarin hij de werken op de laatste impressionistententoonstelling beschreef, en het einde van de impressionistische stroming en de opkomst van de nieuwe schilders zoals Seurat en Signac aankondigde. Hij doopte deze nieuwe stijl het neo-impressionisme en werd bevriend met de schilders uit de groep. In zijn bijdragen als kunstcriticus neemt hij de verdediging van de neo-imptressionisten op zich.[5]

Félix Fénéon werkte in 1891 voor Le Chat Noir, La Plume en L’En-dehors, het anarchistische tijdschrift van zijn vriend Zo d’Axa. In 1892 en 1893 lukte hij erin om met Lucien Descaves en Victor Barrucand en enkele andere enkele kompanen het blad verder anoniem uit te geven nadat Zo d’Axa naar Londen was gevlucht.[4] Zo d’Axa of Alphonse Gallaud de la Pérouse was een van de meest prominente individueel anarchisten van het einde van de 19e eeuw. Félix Fénéon raakte bij de L’En-dehors bevriend met Emile Henry die twee aanslagen pleegde, waaronder de bomaanslag op het Café Terminus te Parijs. Henry kreeg de doodstraf en werd op 21 mei 1894 geguillotineerd.

In de herfst van 1893 werkte Fénéon voor Le père Peinard, de Revue anarchiste, en daarna voor de Revue libertaire, maar die bladen werden achtereenvolgens gesloten op basis van de lois scélérates van december 1893, die de bedoeling hadden de persvrijheid in Frankrijk sterk te beknotten. In april 1894 werd zijn kantoor op het ministerie door de politie onderzocht, en men vond er een flesje kwik en enkele ontstekers voor bommen. Fénéon werd aangehouden en maakte deel uit van de beschuldigen tijdens het “proces van de dertig”. Hen werd ten laste gelegd deel uit te maken van een Association de malfaiteurs, een vereniging die zich tot doel stelde misdrijven te plegen en ze werden onder meer verantwoordelijk gehouden voor het plegen van een bomaanslag op het restaurant Foyot op 4 april 1894. De verdediging van Fénéon werd opgenomen door Thadée Natanson die de advocaat Demange inschakelde. Verschillende kunstenaars zoals Stéphane Mallarmé, Octave Mirbeau en Charles Henry komen in zijn voordeel getuigen. Fénéon permitteerde zich de magistraten te ridiculiseren met zijn pikante en spirituele replieken. Hij werd vrijgesproken, zoals de meesten van de beschuldigden bij gebrek aan concrete bewijzen.[4]

Henri de Toulouse-Lautrec, poster voor de Revue Blanche.

Na het proces werd Fénéon op 10 januari 1895 door de gebroeders Natanson aangesteld als redactiesecretaris van hun tijdschrift La Revue Blanche.[6] Het tijdschrift verscheen voor het eerst in Luik in 1889 maar verhuisde naar Parijs in 1891. Het was een literair, artistiek tijdschrift, met anarchistische trekjes. Hij drukt al heel snel zijn stempel op de inhoud van het blad. André Gide schreef over hem:

Thadée Natanson voegde daar aan toe dat “Félix Fénéon de Revue Blanche was”. Zijn invloed nam snel toe en toch signeerde hij zelden een bijdrage.[6] Fénéon introduceerde zijn anarchistische vrienden zoals Zo d'Axa, Émile Pouget, Charles Malato, Alexandre Cohen, Achille Steens, Léon Remy, Paul Signac, Maximilien Luce, Théophile-Alexandre Steinlen, Kees Van Dongen en Albert Marquet bij de revue. In 1897 organiseerde hij een enquête over de Commune en in de Dreyfusaffaire koos hij de zijde van de onterecht veroordeelde Alfred Dreyfus.[4] In 1903 verdween het tijdschrift, Félix Fénéon had zes maand voordien een administratieve bezigheid gevonden bij de Figaro.

In mei 1906 schakelde hij over naar Le Matin, krant die ondertussen verdwenen is, waar hij een van de redacteurs werd die belast waren met de Nouvelles en trois lignes, een rubriek waarin kleine f'aits divers beschreven werden in een tekst van maximaal drie lijnen. Hij verzorgde deze rubriek tussen mei en november 1906 en zijn bijdragen werden beroemd. Fénéon blijkt een meester in het kort en dikwijls humoristisch samenvatten van deze berichten allerhande die niet bij het grote nieuws horen. Op zeven maand tijd schreef Fénéon 1210 van deze kleine pareltjes bij elkaar vooraleer hij de journalistiek vaarwel zegde om bij Bernheim-Jeune artistiek directeur te worden. Zelf wou hij er niet van weten, maar na zijn dood werden zijn korte berichten verzameld door Jean Paulhan en alsnog uitgegeven. Het boek wordt tot op vandaag herdrukt. Er werd in 2009 nog een Nederlandse vertaling gepubliceerd onder de titel “Het nieuws in drie regels” bij uitgeverij Vrijdag. Een voorbeeld van een tekst:

Eind 1906 werd Félix Fénéon artistiek directeur bij de kunstgalerij Bernheim-Jeune, functie die hij zal bekleden tot zijn pensionering in 1925. Hij zette de neo-impressionisten en Les Nabis in de schijnwerper en sloot voor Bernheim contracten af met verschillende schilders: Pierre Bonnard, Édouard Vuillard, Henri-Edmond Cross, Paul Signac, Henri Matisse en Van Dongen.[9] Van 5 tot 24 februari 1912 organiseerde hij de eerste tentoonstelling van de futuristen in Parijs,[10] die in 2008-2009 nog eens werd overgedaan in het Centre Georges Pompidou ter gelegenheid van de honderste verjaardag van het futurisme. In 1919 werd hij hoofdredacteur van het Bulletin de la vie artistique, gelanceerd door de galerij Bernheim-Jeune. tenslotte was hij van 1920 tot 1922 litterair directeur bij de uitgeverij La Sirène waar hij Ulysses van James Joyce publiceerde. Fénéon was zelf een fervent verzamelaar van schilderijen en van Afrikaanse kunst.

Félix Fénéon publiceerde gedurende zijn leven slechts een werk namelijk zijn Les impressionistes en 1886 waarvan voor de eerste uitgave 227 exemplaren gedrukt werden; hij weigerde systematisch herdrukken van zijn enige werk.[11] De meeste van zijn kritieken werden ook onder een pseudoniem gepubliceerd, hij zocht geen roem of bekendheid. Wat vandaag vooral van hem onthouden wordt is de term “neo-impressionisme” die hij lanceerde en het postuum uitgegeven Nouvelles en trois lignes. Zonder dit werk zou deze dandy-anarchist waarschijnlijk al lang vergeten zijn geweest. Cyril Conolly stelde dat journalistiek datgene is wat slechts eenmaal gelezen wordt en literatuur dat wat men herleest, in die optiek was Félix Fénéon een literator ondanks zichzelf.[6]

• (nl) Nieuwsberichten in drie regels op dbnl
• (fr) Werken van Félix Fénéon op Wikisource
• (fr) Félix Fénéon, Les Impressionistes en 1886 op Gallica
• (fr) 6 au 12 août 1894 : le procès des 30 op Paris-luttes.info; uittreksel van de ondervraging van Fénéon door de rechter.