Endeldarm

De endeldarm[21] of rectum[22] is bij zoogdieren het laatste deel van de dikke darm. Hier verzamelt de ontlasting (Lat.: faeces) zich, om vervolgens via de anus het lichaam te verlaten.

Endeldarm
Rectum
Anatomie van de menselijke endeldarm en anus.
Het maag-darmstelsel bij de mens.

1. slokdarm, 2. maag, 3. dunne darm, 4. appendix, 5. blindedarm, 6. karteldarm, 7. endeldarm,

8. anus
Synoniemen
LatijnIntestinum rectum[1][2][3][4]

Apeuthysmenon[5][6][7]
Apeuthysmenos[5][8]
Euthyenteron[5][6][8][9][10]
Euthyenterum[11]
Intestinum terminale[12][13]
Intestinum princeps[5]
Princeps[8]
Eschaton[7]
Archos[5][8]
Archon[5]
Stercoris uter[14]
Intestinum pingue[5][14][15]
Longanon[15][16]
Longabo[15]
Longano[15]
Longao[15]
Intestinum longum[15]
Anus[15]
Astale[15]
Extale[15]
Ficteris[15]
Podar[15]
Sarm[15]
Surm[15]

OudgrieksἈπευθυσμένον ἔντερον.[12][14]

Ἀρχός[14][17]

NederlandsRechte darm[1][10][18]

Einddarm[19]
Aarsdarm[14][16][17][20]
Mestdarm[16]
Schijtdarm[16]

Portaal    Biologie

De endeldarm is bij mensen 15 à 20 cm lang en heeft een S-vorm. In het onderste derde deel van het rectum ligt een gedeelte dat zich gemakkelijk kan verwijden, ampulla recti. De vulling ervan wekt door prikkeling naar het afferente zenuwstelsel de stoelgang (defecatie) op.

Aandoeningen van het rectum:

  • proctitis: lokale ontsteking van het slijmvlies van het rectum
  • rectocèle: uitzakken van een kluwen darmlissen
  • prolapsus ani et recti: prolaps (naar buiten stulpen) van darmslijmvlies
  • incontinentie: onvermogen om ontlasting op te houden
  • proctalgia fugax: pijn in de anus of laag in het rectum, die vooral 's nachts optreedt, zeer hevig kan zijn en doorgaans spontaan na 10 à 30 minuten verdwijnt
  • rectumcarcinoom

Naamgeving

Algemeen

Bij de naamgeving van de endeldarm zijn er drie hoofdgroepen namen te onderscheiden met voor elke groep een eigen onderliggende betekenis. De eerste groep heeft als onderliggende betekenis recht, de tweede groep einde en de laatste groep begin. Tot de eerste twee groepen behoren de gebruikelijke namen (intestinum) rectum respectievelijk endeldarm. Daarnaast is er nog een vierde restgroep.

I. Recht: Intestinum rectum

Ontleningen

De Latijnse naam intestinum rectum wordt al sinds jaar en dag gebruikt in de officiële Latijnse nomenclatuur voor de anatomie (Terminologia Anatomica, voorheen Nomina Anatomica), met[2][3][4] of zonder[22][23][24][25][26][27][28] toevoeging van het woord intestinum. De naam zou al in gebruik zijn aan het begin van onze jaartelling en terug te vinden zijn bij de Romeinse encyclopedist Aulus Cornelius Celsus.[5][12][29] Tijdens de middeleeuwen zijn er in het anatomische Latijn vooral andere termen voor de endeldarm in zwang, waaronder begrippen afkomstig uit de Latijnse vertalingen van werken uit het Arabisch.[15] In het magnum opus De humani corporis fabrica septi libri (Zeven boeken over de bouw van het menselijk lichaam) van de zestiende-eeuwse anatoom Andreas Vesalius komt het begrip intestinum rectum gewoon weer voor.[30] Vesalius verving in zijn De Fabrica veel Arabische en middeleeuws-Latijnse woorden door goede Latijnse benamingen.[31] Uit meerdere anatomische werken[32] gepubliceerd in de tussenliggende periode tot aan de eerste uitgave van de Nomina Anatomica uit 1895 blijkt dat het begrip courant bleef.

De Latijnse woorden rectum en intestinum betekenen respectievelijk rechte[33] en darm.[33] Deze naam komt ook als letterlijke vertaling voor in het Nederlands als rechte darm[10][18] en in het Engels als straight gut[18][34] of straight intestine.[35] In het Engels betekent straight, "recht"[36] en zowel gut[36] als intestine[36] betekent "darm". In andere talen, zoals het Italiaans (retto[37][38]), het Spaans (recto[38][39]) en het Portugees (recto[38]), zijn herkenbare varianten van rectum ontstaan. In sommige talen is de spelling van rectum volledig ongewijzigd, zoals in het Frans,[37][38] in het Engels[37][40][41] en in het Nederlands[21] of is de spelling licht gewijzigd, zoals bij Rektum in het Duits[42][43][44][45] en in het Zweeds.[38] Bij de laatstgenoemde voorbeelden is het gebruik veelal beperkt tot het wetenschappelijk en niet het dagelijks taalgebruik.

Naast deze (verkorte vormen) bestaan er langere vormen, met toevoeging van het woord voor darm. In het Spaans gebruikt men voor darm de term intestino,[46] terug te zien in de volledige vorm intestino recto.[46] Al veel eerder was deze vorm terug te vinden in de zestiende en zeventiende eeuw bij de Spaanstalige anatomen als intestino recto[47] en intestino reto.[47]

Overeenkomst met andere woorden

In de naam intestinum rectum is rectum gewoon het onzijdige bijvoeglijk naamwoord voor recht.[33] Binnen het anatomische Latijn is het vrij gebruikelijk om intestinum weg te laten en rectum zelfstandig te gebruiken. Het woord rectum is echter niet uniek. Er zijn meerdere woorden in het klassieke Latijn die een substantivering waren van het bijvoeglijke naamwoord rectum. Zo kon rectum ook verwijzen naar het goede[33], rechtvaardigheid[33] of deugd.[33] Rectum was zelf afgeleid van het werkwoord regere'.[48] Dit Latijnse werkwoord kon zowel richten[48] of rechthouden[33] betekenen, alswel leiden[48] besturen,[48] of regeren,[48] maar ook het mennen van paarden.[48] Het bijvoeglijk naamwoord rectum is dan ook te lezen als rechtuit leiden[33] of in een rechte lijn bekeken.[33]

Niet alleen in het Latijn is door de afleiding van het bijvoeglijk naamwoord voor recht een grote overeenkomst ontstaan tussen dit bijvoeglijke naamwoord, de woorden afgeleid van dit specifieke bijvoeglijk naamwoord en het woord voor endeldarm, maar ook in bepaalde Romaanse talen komt de naam van de endeldarm nog overeen met het bijvoeglijk naamwoord voor recht in desbetreffende taal. In het Spaans wordt voor het bijvoeglijk naamwoord recht zowel derecho[46] als recto gebruikt. Het woord recto kan dus zowel recht als endeldarm aanduiden in het Spaans. Ook zien we in het Spaans het zelfstandige naamwoord recto in dezelfde betekenis als het Latijnse zelfstandige naamwoord rectum in de betekenis van rechtvaardigheid.[46] Binnen de anatomie kan recto ook de verkorte naamgeving zijn van een músculo recto.[49] Het bijvoeglijk naamwoord derecho werd overigens ook gebruikt door de Spaanstalige anatomen uit de 15e, 16e en 17e eeuw om naar de endeldarm te verwijzen in namen zoals intestino derecho[47] en tripa derecha.[47] Het woord tripa betekent overigens net zoals intestino "darm".[46] In 1493 gebruikte Cauliaco naast het Latijnse rectum de Spaanse vertaling derecho (zonder intestino of tripa).[47]

In het Italiaans is er wel een onderscheid ontstaan. De Italiaans bijvoeglijke naamwoorden diretto[50] of ritto[51] zijn beide vertalingen van het bijvoeglijk naamwoord recht, maar niet van het zelfstandige naamwoord endeldarm. Het woord ritto is overigens wel afgeleid van het Latijnse bijvoeglijke naamwoord rectus.[52]

In het Frans wordt er naast rectum (niet aangepast aan de Franse taal) ook nog de 'vertaling' intestin droit[53] gebruikt. Droit is afgeleid van het Latijnse woord directus,[53] 'recht gelegd'.[33]

Vertaling uit het Oudgrieks

De vraag is natuurlijk wel waarom dit in de mens gekromde darmstuk de naam rechte darm draagt.[14] De Latijnse naam intestinum rectum is een vertaling van het Oudgriekse begrip ἀπευθυσμένον ἔντερον.[12][14] Net zoals intestinum betekent het Oudgriekse woord ἔντερον 'darm'.[54] Het woord ἀπευθυσμένον is afgeleid van het werkwoord ἀπευθύνειν, (weer) recht maken[54],[55] of richten, sturen.[55] Dit werkwoord is afgeleid van het bijvoeglijke naamwoord εὐθύς, recht[55] of rechtvaardig.[55] In dat opzicht is er een betekenisovereenkomst met het Latijnse bijvoeglijk naamwoord rectum.

Deze naam kwam het eerst voor bij de Griekse arts Galenus.[12][14] Het begrip komt verlatijnst voor als apeuthysmenon[5][6][7] en apeuthysmenos.[5][8] Galenus werd geboren in de tweede eeuw v.Chr. in Pergamon in Klein-Azië.[31] Tijdens zijn werkzame leven verbleef hij het grootste gedeelte van de tijd in Rome.[31] Het was in de klassieke oudheid gebruikelijk om anatomisch onderzoek vooral op dieren en niet op mensen uit te voeren.[14][56] Galenus vormde daarop geen uitzondering en hij heeft meerdere soorten dieren ontleed tijdens zijn loopbaan, zoals apen, varkens, schapen, beren, muizen en zelfs een olifant, maar geen mensen.[57] Vaak gebruikte hij berberapen of resusapen.[29] In het oude Rome waren deze aapjes alomtegenwoordig als huisdier.[29] Men kon ze gewoon kopen op de markt,[57] waar Galenus overigens ook zijn experimentele werk uitvoerde.[57] Bij het onderzoek naar de endeldarm maakte Galenus dus gebruik van een dierlijk kadaver.[14] Naar verluidt zou het ook hier zijn gegaan om een resusaap.[29] In zijn onderzoekingen vond hij dit stuk darm gestrekt[12][14] in plaats van gekromd (S-vorm), zoals gebruikelijk is bij de mens.

Er zijn meerdere woorden uit het anatomisch Latijn, gebaseerd op Oudgriekse woorddelen, die hetzelfde begrip recht uitdrukken. Met vrijwel dezelfde betekenis komen de namen euthyenteron[5][6][8][9][10] en euthyenterum[11] met εὐθύς voor recht(uit)[54] voor.

De naam zoals Galenus die gaf aan de endeldarm wordt in het Nieuwgrieks niet meer gebruikt.[7] De Grieken gebruiken heden ten dage de naam ορθό,[38] ook eerder geschreven als ὀρθόν.[58] Zowel in het Oud-[54] als het Nieuwgrieks[58][59] betekent dit woord ook gewoon recht (onzijdig bijvoeglijk naamwoord), te herkennen in bijvoorbeeld 'orthogonaal' (met rechte hoek).

De naam ἀπευθυσμένον ἔντερον, alsmede alle vormen die ervan zijn afgeleid, zoals 'intestinum rectum', 'rectum', rechte darm enzovoort, komen dan ook niet overeen met de werkelijke vorm van de endeldarm in de mens.

Afleidingen

Er zijn tal van begrippen afgeleid van (intestinum) rectum in het anatomisch Latijn, zoals het bijvoeglijk naamwoord rectalis, alsmede samenstellingen met het woorddeel rect-.

II. Einde: Endeldarm

Bij de beschrijving van de darmen begint men vaak met de beschrijving van de twaalfvingerige darm om te eindigen met de endeldarm als laatste darmstuk.[14] De Nederlandse naam endeldarm sluit aan bij deze indeling. In deze naam is het deel endel gevormd van 'e(i)nde', naar het voorbeeld van 'middel'.[60] In het Nederlands spreekt komt men soms ook het synoniem einddarm[19] tegen. In een aantal andere Germaanse talen zijn overeenkomstige begrippen te vinden. In het Duits zijn er meerdere begrippen voor de endeldarm in de loop der tijd gebruikt, waaronder Enddarm[5][17][49][61] en Darmende.[45] Het Deens kent endetarm,[62] het Zweeds kent ook nog ändtarm[38][63] en het Noors endetarm.[38][64] In het Deens en Noors is ende 'einde'[62] of 'achterste'[62]; in het Zweeds is de schrijfwijze hiervoor ända.[65]

Vanwege het feit dat de officiële nomenclatuurcommissie in haar uitgave uit 1895 de morfologisch bezien kwestieuze naam intestinum rectum[2] gebruikte, werden er voorstellen gedaan om de naam te wijzigen. De Duitse anatoom en embryoloog Hermann Triepel stelde ook voor om intestinum terminale te gebruiken.[12][13] Het Latijnse terminalis betekent namelijk met betrekking tot de (eind)grens.[33] In zowel het Italiaans als het Frans komen soortgelijke begrippen voor, namelijk intestino terminale[66] en intestin terminal..[49][67] Als reactie op dezelfde uitgave van de Nomina Anatomica uit 1895 stelde de gynaecoloog Kossmann om het begrip eschaton te gebruiken.[7] Dit begrip, afgeleid van Oudgrieks ἔσχατον, eind/laatste[54] komt eveneens in betekenis overeen met de andere benamingen uit deze groep.

In de opvolgende Nomina Anatomica, zoals geratificeerd in Jena in 1935, werd het begrip intestinum terminale toegevoegd als officieel synoniem[3][4] met een verwijzingen naar het feit dat de Latijnse vertaling intestinum rectum van het Oudgriekse begrip van Galenus eigenlijk niet passend is voor de endeldarm van de mens.[4] Omdat het begrip intestinum rectum echter zo ingeburgerd was, werd het begrip als hoofdbegrip behouden.[4] De uitgave van de Nomina Anatomica, geratificeerd in Parijs in 1955, liet het synoniem intestinum terminale weer achterwege.[23]

III. Begin

In tegenstelling tot de huidige beschrijving van de darmen, beginnend bij de twaalfvingerige darm en eindigend bij de endeldarm, beschreven sommige anatomen en artsen uit het oude Griekenland de darmen in de omgekeerde volgorde.[14] De Griekse artsen Hippocrates[14] en Galenus[17] gaven aan de endeldarm de naam ἀρχός. Dit begrip is afgeleid van/verwant met het Oudgriekse werkwoord ἄρχειν,[55] beginnen.[55] De Latijnse naam intestinum princeps,[5] of verkort princeps[8] sluit hierbij aan, aangezien princeps 'eerste'[48] kan betekenen (Ned. 'prins' is ervan afgeleid).[15]

In overeenkomst daarmee gaf de Griekse anatoom Julius Pollux de twaalfvingerige darm, het darmstuk dat we nu als beginstuk zien, een naam in het Oudgrieks, τέλος ἐντέρου[14] (einde-van de darm[55]), die juist weer einde aanduidt. Bij de Griekse filosoof Aristoteles wordt ἀρχός in de betekenis van anus gebruikt.[55] Anderen wijzen erop dat Hippocrates ἀρχός juist in de betekenis van anus[17][54] en Aristoteles in de betekenis van endeldarm[54] gebruikte. Dit begrip is verlatijnst tot archos[5][8] en archon.[5] Overigens is verwisseling van de begrippen voor de anus en de endeldarm niet ongebruikelijk binnen de anatomie. In de middeleeuwen werd het woord anus ook voor de endeldarm gebruikt.[15]

Het Duitse Arsch, waarmee het Nederlandse aars verwant is,[60][68][69] zou volgens sommigen[14] mogelijk kunnen teruggaan op dit Oudgriekse woord ἀρχός voor anus of endeldarm. Tal van bronnen brengen echter het Duitse Arsch en het Nederlandse aars in verband met het woord ὀρρός,[60][68][69] het Oudgriekse woord voor stuitbeen bij de Griekse arts Galenus.[54] Ondanks dat over de onderliggende betekenis getwist kan worden, sluiten de Nederlandse naam aarsdarm[14][17][20] en de Middel-Hoogduitse naam Arsdarm[68] voor endeldarm hierbij aan.

IV. Rest

Vet

In het Duits wordt de endeldarm onder andere de Mastdarm genoemd.[11][14] Deze naam is afgeleid van het niet meer gebruikte woord Mast, 'vet'.[14] De naam Mastdarm laat zich vooral verklaren uit het verschijnsel van vetafzetting in de endeldarm bij vetgemeste (huis)dieren.[14] In het Duits komt overeenkomstig ook nog Fettdarm[5] en fetter Darm[5] voor de endeldarm voor. De Latijnse naam intestinum pingue,[5][14][15] al bekend in de middeleeuwen,[15] met pingue als onzijdig bijvoeglijk naamwoord met betekenis 'vet',[33] sluit daarbij aan.

Holte

In het Italiaans werd voorheen ook het begrip culo gebruikt voor de endeldarm als wel voor de anus.[14] Dit woord gaat terug op het Latijnse culus bij de schrijver Marcus Valerius Martialis.[14] Hij gebruikte het in de betekenis van anus,[14] maar dit begrip wordt ook wel vertaald met achterste.[48] Het woord culus zou eventueel verwant zijn aan het Oudgrieks κοῖλος,[33] hol.[54]

Mestzak

In het Latijn komt men bij de kerkvader Arnobius van Sicca het begrip stercoris uter tegen voor de endeldarm.[14] Een uter was in het Latijn een (lederen) zak.[48]. Het begrip stercus verwees naar drek of mest.[48] Hiermee verwees Arnobius van Sicca met het begrip stercoris uter eigenlijk naar mestzak. Het Spaanse begrip tripa del cagalar[46] voor endeldarm, ook terug te vinden bij zestiende-eeuwse Spaanstalige anatomen,[47] komt hier duidelijk mee overheen, aangezien cagada 'uitwerpselen',[46] cagalera 'diarree'[46] en cagar 'kakken', 'schijten'[46] betekent.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.