Eigenrichting
Eigenrichting, (voor) eigen rechter spelen, eigenhandig optreden of vigilantisme is het eigenhandig vereffenen van een al dan niet vermeend geschil in het civiele recht en in strafrechtelijke kwesties het bestraffen van (vermeende) daders van misdrijven zonder dat hier een (straf)rechtelijke procedure aan te pas komt.
Iemand die zich bedient van eigenrichting wordt eigenrechter genoemd. Zo iemand negeert het normale rechtssysteem van een land en neemt het recht in eigen hand. De burger treedt bij daden van eigenrichting eigenhandig op als rechter en uitvoerder en schendt hiermee veelal het geweldsmonopolie van de overheid.
Eigenrichting wordt in een rechtsstaat als onwenselijk beschouwd. Men kan bijvoorbeeld bij een heksenjacht op pedofielen ook gemakkelijk de buurman met wie men ruzie heeft beschuldigen. Dit geldt ook bij het eigenhandig corrigeren van civielrechtelijke geschillen: het leidt gemakkelijk tot misbruik, want wie bij de verschuldigde 1000 euro kan, kan misschien ook wel 10.000 pakken.
Eigenrichting wordt gezien als een misdaad in veel landen, vooral daar het soms crimineel gedrag uitlokt bij de vigilantes in kwestie. Veelal worden bij eigenrichting strafbare handelingen gepleegd zoals bedreiging, mishandeling, diefstal, doodslag, huisvredebreuk en wederrechtelijke vrijheidsberoving. Deze feiten kunnen individueel gepleegd worden, maar ook collectief, met een volksgericht of lynchpartij.
Oorzaken van eigenrichting
De motivatie is vaak dat men het lokale rechtssysteem niet goed genoeg of te laks vindt. Een andere reden is een persoonlijke ervaring. Sommige vigilantes keren zich specifiek tegen bepaalde overheidsinstellingen.
Eigenrichting vindt vaak plaats als men de werking van het recht als onbevredigend ervaart of de overheid daadwerkelijk faalt bij het handhaven van de rechtsstaat en het daarbinnen beschermen van (de rechten van) haar burgers. Dit kan ertoe leiden dat de burger zich onheus bejegend voelt en eigenhandig zijn verhaal gaat halen. Soms kan dit ook met andere factoren leiden tot het ontstaan van querulantenwaan.
Overigens is het ook goed mogelijk dat de overheid daadwerkelijk niet in staat is burgers afdoende te beschermen, bijvoorbeeld wegens onvoldoende mankracht, corruptie, een burgeroorlog, desinteresse of zelfs opzettelijk een regio laten verloederen, anarchie of desintegratie van het overheidsapparaat. Burgers kunnen zich dan zelf aaneensluiten tot burgerwachten of vigilantes en in een later stadium zelfs een parallelle rechtspraak en ondergrondse overheid opzetten. Voorbeelden hiervan zijn de Kosovaarse UCK en de Somalische Unie van Islamitische Rechtbanken.
Vormen van eigenrichting
Eigenrichting kan bestaan uit het op een oneigenlijke (illegale) wijze corrigeren van de wantoestand (bijvoorbeeld een knokploeg naar de onwillige schuldenaar sturen of hem oplichten voor eenzelfde bedrag). Het kan ook leiden tot strafmaatregelen in de zin van vergelding, zoals mishandeling, opsluiting en soms moord (bijvoorbeeld de man die de verkrachter van zijn dochter doodschiet).
In de civiele rechtssfeer vindt eigenrichting plaats door een zelfstandig "corrigeren" van een privaatrechtelijke toestand, zoals het innen van een vordering buiten de door het recht aangewezen middelen om (bijvoorbeeld via een knokploeg in plaats van een deurwaarder en dagvaarding).
Eigenrichting kan een daad van een individu zijn. Dit komt vooral voor bij het oneigenlijk innen van civiele vorderingen. Ook een groep kan tot eigenrichting overgaan. Dit vinden we vaak terug bij heksenjachten op vermeende misdadigers zoals pedoseksuelen, terroristen, en in tijd van oorlog landverraders. Men noemt dit wel vigilantisme (van vigilante, oorspronkelijk Spaans en Portugees voor "wachtpost" of "wachter", afgeleid van het Latijnse woord "vigilans").
Mensen van wie men vermoedt dat ze hun straf ontlopen, zijn soms doelwit van vigilantisme.[1] Ook personen en organisaties betrokken bij illegale activiteiten kunnen doelwit zijn. Soms is zelfs de gehele overheid van een land doelwit van een vigilantistische groep.
Het gedrag van dergelijke 'burgerwachten' kan sterk verschillen. Soms blijft het enkel bij een verbale confrontatie om het doelwit te intimideren of angst aan te jagen, maar soms komt het ook tot lichamelijk geweld.
Wetgeving en rechtspraak
In het Napoleontische recht werd een verbod op eigenrichting ingevoerd, met slechts specifieke uitzondering waar eigenrichting geoorloofd is. Dit wordt nu nog gehandhaafd in het Franse en Belgische privaatrecht. Het werd ook zo ingevoerd in Nederland, maar daar werd de wet later gewijzigd. In bijvoorbeeld Duitsland is er dan weer, naast specifieke uitzonderingen, ook een algemeen principe van geoorloofde eigenrichting.
In Nederland
In het eerste Nederlandse strafwetboek, het onder koning Lodewijk Napoleon in 1809 ingevoerd Crimineel Wetboek voor het Koningrijk Holland werd het als afzonderlijk delict strafbaar gesteld.
Uit de beraadslagingen onder minister Modderman die voorafgingen aan de totstandkoming van het huidige Wetboek van Strafrecht blijkt dat de wetgever zich op het standpunt stelde dat daarin over eigenrichting welbewust moest worden gezwegen: het was op zichzelf geen strafbaar feit, maar werd evenmin genoemd onder de rechtvaardigingsgronden, waardoor een daad van eigenrichting strafbaar wordt wanneer daarmee de delictsomschrijving vervuld wordt van een feit dat wel specifiek strafbaar gesteld is.
Bij huisvredebreuk geldt een gezamenlijk en 's nachts optreden als een voor de strafmaat verzwarende omstandigheid. Deelnemers aan een collectieve daad van eigenrichting waarbij door middel van getalsmatige overmacht het vermeend gelijk afgedwongen wordt, kunnen zich ook als zij zich niet bedienen van openlijk geweld schuldig maken aan dwang middels feitelijkheid, zoals in 1903 strafbaar gesteld met de wijziging van art. 284 Sr.
Als voorbeeld van een uitzondering op het verbod van eigenrichting kan worden genoemd artikel 44 van Boek 5 van het Burgerlijk Wetboek. Hierin is bepaald dat het is toegestaan om, na vruchteloze aanmaning van een buur, eigenmachtig eventueel overhangende beplantingen en doorschietende wortels van een naburig erf weg te snijden en toe te eigenen.
In 1920 werd door de rechtbank Maastricht geoordeeld dat het 'onmaatschappelijk' moet heten, 'dat men niet den gerechtelijken weg tot herstel van grieven volgt'. Dit vonnis met dat oordeel werd gewezen in een civiele zaak waarin het ging het om een advertentiecampagne om het publiek afkerig te maken van zakendoen met de andere partij, dus het aantasten van het debiet van de ander. [2]
In België
Het verbod op eigenrichting wordt in België door het Hof van Cassatie gezien als een algemeen rechtsbeginsel.[3] Op dit beginsel zijn er wel uitzonderingen zoals de exceptio non adimpleti contractus (een opschortingsrecht waarbij een der partijen bij een overeenkomst het recht heeft haar eigen deel van de verplichtingen op te schorten als de andere partij in gebreke blijft), het retentierecht, het weghakken van wortels en afsnijden van takken.[4]
Eigenrichting in de populaire cultuur
In veel legendes en volksverhalen komen eigenrechters en burgerwachten voor. Hierin spelen ze vaak een romantisch geïdealiseerde heldenrol. Een bekend voorbeeld hiervan is Robin Hood.[5]
In populaire media zoals films, boeken en televisieseries, veelal uit Amerika afkomstig, komen we ze ook tegen. Men spreekt dan wel van vigilantes, zoals ze ook in het Engels worden genoemd. Voorbeelden zijn Death Wish, The A-Team en V for Vendetta. In strips hebben deze vigilantes vaak de rol van superhelden. Batman, Punisher en Daredevil zijn voorbeelden. Feitelijk is elke superheld die niet rechtstreeks voor de politie of een andere overheidsinstelling werkt een vigilante.
Zie ook
Externe links
Literatuur
- Denkers, F.A.C.M.,Oog om oog, tand om tand en andere normen voor eigenrichting, uitg. Vermande, Lelystad (1985) ISBN 90-6040-774-1
Bronnen, noten en/of referenties
|