Volksgericht

Een volksgericht of eigen berechting door de volksgemeenschap verwijst naar een vertoning die wordt voorgesteld als juridische procedure of rechtspraak maar waarvan de uitkomst al vooraf bepaald is. De procedure vertoont uiterlijke gelijkenissen met echte rechtspraak maar is slechts bedoeld voor het oog van de buitenwereld en de bevrediging van het rechtvaardigheidsgevoel van de gemeenschap. Er komt geen bevoegde rechter aan te pas. Vaak is er geen sprake van enige vorm van verdediging of zelfs de aanwezigheid voor de beschuldigde.

Geromantiseerde voorstelling uit 1893 van een middeleeuws volksgericht in een Duits tijdschrift

Een volksgericht is geen eerlijk proces omdat de rechten van de beschuldigde op allerlei vlakken geschonden worden. De 'rechtspraak' verloopt niet volgens het geldende procesrecht. Dergelijke rechten omvatten het recht om getuigen op te roepen, het recht van kruisverhoor, het recht om niet tegen zichzelf te hoeven getuigen, het recht om niet te worden berecht op basis van geheim bewijsmateriaal, het recht op controle van de eigen verdediging, het recht om bewijs uit te sluiten dat ten onrechte is verkregen of irrelevant of niet-ontvankelijk is (zoals geruchten), ne bis in idem, het recht om rechters of juryleden uit te sluiten op grond van partijdigheid of van een belangenconflict en het recht van beroep. Zelfs het recht om überhaupt aanwezig te zijn of de plicht de beschuldigde op de hoogte te stellen wordt vaak geschonden. Het 'vonnis' wordt vaak direct uitgevoerd, waarbij soms de beschuldigde pas weet dat er een volksgericht tegen hem gevoerd is wanneer hij of zij wordt opgehaald om zijn of haar straf te ondergaan.

Vormen van eigenrichting kwamen in het noordoosten van Nederland tot ver in de 20e eeuw voor. Jongemannen namen soms maatregelen als een man niet wilde trouwen met het meisje dat zwanger van hem was. Een berucht volksgericht speelde zich in 1922 af in het dorp Stuifzand bij Hoogeveen. De aanleiding was een vermeende buitenechtelijke verhouding. Staphorst in Overijssel was tot in de jaren vijftig bekend om de volksgerichten die er werden gehouden. Mensen die de plaatselijke normen en waarden hadden overtreden werden op een mestkar door het dorp gereden.

De meeste volksgerichten hadden betrekking op overtredingen van de sociale normen. Men kan hier denken aan een in de ogen van de gemeenschap dubieus huwelijk (standverschil, te nauwe familieleden, leeftijdsverschil, hertrouwen, met een 'vreemdeling'), een meisje zwanger maken en weigeren te trouwen, incest, homoseksualiteit, ruziezoekerij, vreemdgaan of 'onmannelijk' gedrag van een man. Omdat de verdachte niet de kans kreeg zich te verdedigen kon een gerucht reeds tot een volksgericht met daaropvolgende straf leiden. De straffen waren vaak onterend (bijvoorbeeld een charivari of pek en veren). Men werd te kijk gezet, soms besmeurd, vaak beschimpt, en soms door de woonplaats geparadeerd. Hoewel de straffen als vernedering bedoeld waren, was het goed mogelijk dat bij een opgejutte menigte een en ander kon ontaarden in mishandeling die soms dodelijk afliep. Kort na de bevrijding in 1944/45 werden in heel Nederland en België vrouwen die een relatie hadden gehad met een Duitse soldaat ('moffenmeiden') publiekelijk kaal geschoren. Ook dit is te zien als een volksgericht.