Chemotherapie

Uit onderzoek blijkt dat de vooruitzichten van mensen met bepaalde vormen van kanker beter zijn, wanneer de operatie gecombineerd wordt met chemotherapie, voor, na, of zowel voor als na de operatie. Bijvoorbeeld bij borstkanker wordt minder ingrijpend geopereerd dan vroeger, maar deze operatie wordt vaker dan vroeger gecombineerd met bestraling en chemotherapie.

Tumorcellen ontwikkelen resistentie tegen cytostatica. Daarom begint men medio jaren vijftig met het combineren van verschillende types chemotherapeutica tijdens een en dezelfde behandeling. Door tumorcellen te bombarderen met middelen die elk op hun eigen manier werken, is er een grotere kans dat ze allemaal wel voor één ervan gevoelig zijn.[1] Door een combinatie van middelen te geven, kan men de tumor harder treffen en het gezonde weefsel sparen. Men combineert dan bijvoorbeeld een middel dat eventueel het zenuwstelsel zou kunnen beschadigen in een lage dosis met een middel dat schadelijk is voor het beenmerg. Medicijnen die gebruikt worden bij chemotherapie zijn te verdelen in klassieke cytostatica en overige middelen.[2]

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bombarderen de Duitsers 3 december 1943 de haven van de Italiaanse stad Bari, waarbij een Amerikaans schip beschadigd wordt dat het strijdgas stikstofmosterd aan boord heeft. Het valt de Amerikaanse arts Cornelius Packard Rhoads op, dat bij de besmette patiënten het aantal witte bloedcellen dramatisch gedaald is, terwijl de rest van hun weefsel onaangetast lijkt. Rhoads bedenkt dat mosterdgas gebruikt kan worden voor de behandeling van lymfeklierkanker en leukemie. In Amerika stellen de farmacologen Louis Goodman en Alfred Gilman rond dezelfde tijd vast dat mosterdgas snel delende cellen beïnvloedt.

In 1946 wordt uit mosterdgas het allereerste chemotherapeuticum ontwikkeld. Daarna gaat men verder op zoek naar gelijkaardige stoffen. Die familie van de alkylerende chemotherapeutica wordt nog altijd gebruikt. In de jaren vijftig wordt er doelgericht gezocht naar antimetabolieten, stoffen die de DNA-vorming verhinderen, bijvoorbeeld door verstoring van de functie van foliumzuur. De ontdekking van cisplatine in 1965 bij een experiment naar de invloed van elektriciteit op de celdeling was daarentegen weer toeval.

De volgende klassieke cytostatica zijn te onderscheiden[2]

• alkylerende stoffen, zoals cyclofosfamide, door een alkylgroep aan het DNA te hechten, kan dit niet meer worden gekopieerd.
• middelen die de DNA-vorming verstoren, zodat cellen zich niet kunnen delen, zoals methotrexaat, tioguanine en 5-fluoruracil, die enzymen afremmen die betrokken zijn bij de DNA-vorming.
• middelen die de celdeling verhinderen, zoals vinca-alkaloïden en taxanen; vincristine bijvoorbeeld, verhindert de totstandkoming van de spoel die de chromosomen bij de celdeling van elkaar moet scheiden;
• antitumor-antibiotica zoals doxorubicine. Antibiotica zijn stoffen die een bacterie of schimmel produceert om concurrerende bacteriën of schimmels af te remmen of te doden. Naast antibiotica die bacteriën of schimmels remmen, zijn er ook antibiotica die tumorcellen doden.
• topo-isomeraseremmers zoals irinotecan; topo-isomerase is een enzym dat de spanning in een nieuw gevormde DNA-spiraal vermindert en zo breuken voorkomt. Door dit te remmen kan het DNA niet meer afgelezen worden.
• overige cytostatica zoals cisplatine. Cisplatine legt dwarsverbindingen in het DNA waardoor kopiëren niet meer mogelijk is.

Cytostatica remmen niet alleen tumorcellen af, maar ook gezonde sneldelende cellen, waardoor bijwerkingen ontstaan, zoals

• remming van het beenmerg met als gevolg bloedarmoede, infecties en een verhoogde kans op bloedingen
• remming van de celdeling in het slijmvlies van het maag-darmkanaal met als gevolg ontstekingen van het mondslijmvlies, misselijkheid, braken, diarree
• haaruitval en beschadigde nagels. Koeling van handen en voeten kunnen bijwerkingen aan de nagels voorkomen. Koeling van de huid kan kaalheid tegengaan.

Verdere bijwerkingen

• Bijwerkingen, specifiek voor een middel, bijvoorbeeld beschadiging van het zenuwstelsel (vincristine); de nieren (oa cisplatine); het hart (doxorubicine); de longen (bleomycine), de lever enz.
• Cytostatica kunnen indien gebruikt tijdens een zwangerschap, het kind ernstig beschadigen.
• Indien de patiënt geneest van de kanker, kan jaren later een "tweede maligniteit" ontstaan. Deze tweede maligniteiten zijn deels het gevolg van de behandeling door de beschadiging van het DNA die is veroorzaakt.
• Misselijkheid bij chemotherapie kan bestreden worden met 5HT3 blokkerende middelen, zoals granisetron, ondansetron en tropisetron. Cytostatica maken namelijk 5HT3 vrij uit bepaalde cellen en deze middelen blokkeren het effect daarvan. Toevoegen van een corticosteroid versterkt het effect.
• Vermoeidheid kan een groot probleem zijn.[3]
• Verminderde vruchtbaarheid kan ook een bijwerking zijn van chemotherapie.

Cytostatica zijn risicovolle middelen. Er is dan ook een nauwgezette controle nodig op alle mogelijke bijwerkingen. De witte bloedcellen en bloedplaatjes zullen vaak geteld moeten worden alvorens een nieuwe kuur veilig te kunnen gegeven. Een goed lopend infuus is belangrijk, waarbij de voornaamste reden is dat men er zeker van is dat de chemotherapie daadwerkelijk in de ader loopt, en niet erbuiten, omdat dit weefselversterf tot gevolg kan hebben. Iedereen die met cytostatica werkt dient ook zichzelf te beschermen tegen direct contact met het middel. Cytostatica zijn gevaarlijke stoffen omdat ze op zichzelf weer kankerverwekkend of schadelijk voor de voortplanting kunnen zijn.[4]