Belangenverstrengeling

Over de belangenverstrengeling van diverse groepen ambtsdragers is regelmatig discussie. Zo stelde de stichting WORM (Wetenschappelijk Onderzoek Rechterlijke Macht) in 1996[2] vele laakbare praktijken aan de orde. Zo bleken advocaten dikwijls plaatsvervangend rechter te zijn in zaken waar kantoorgenoten pleitten.

Toen de nevenfuncties van rechters bekend werden, bleken veel eerder onopgemerkte vormen van belangenverstrengeling. In 1998 nam het Platform Samenwerkende Cliëntenorganisaties in Jeugdzorg en Familierecht het standpunt in dat "kinderrechters die dagelijks omgaan met zaken waarin met enige systematiek mannen en vrouwen tegenover elkaar staan zouden zich beter verre kunnen houden van de schijn van belangenverstrengeling in dat opzicht". Dit gebeurde naar aanleiding van de constatering dat veel (bestuurs)leden van de Nederlandse Soroptimisten – een organisatie die zich inzet voor de verbetering van de positie van vrouwen – als rechter in het familierecht actief waren[3]

Een bijzonder probleem zijn de rechters die naast hun rechterambt volksvertegenwoordiger zijn. Hiermee doorbreken zij in principe de grenzen tussen de machten in de Trias politica. Zo waren Boris Dittrich en Aleid Wolfsen tegelijkertijd rechter en parlementariër. Voor Tweede Kamerleden betekent dat in de regel dat ze als rechter tijdelijk buiten functie zijn. Voor Eerste Kamerleden, waarvoor hun kamerwerk een nevenfunctie is, betekent dit dat ze beide hoedanigheden tegelijkertijd uitoefenen. In 2007 meldde een zware commissie van rechters dat ze dat laatste niet acceptabel vond. Voor de senaat is in 2007 onder andere kinderrechter Nanneke Quik-Schuijt door de SP verkozen.

In een brief van minister-president Balkenende aan de Tweede Kamer van december 2002[4], wordt gesteld dat een kandidaat-minister of -staatssecretaris alle nevenfuncties en nevenactiviteiten moet afleggen. Het gaat daarbij ook om vrijwilligersfuncties in clubs of verenigingen, parttime hoogleraarschappen, redactiefuncties en lidmaatschappen van comités van aanbeveling. Uitzonderingen zijn slechts mogelijk na schriftelijke toestemming van de minister-president.

In deze brief worden in Bijlage A de volgende zaken genoemd als financiële en zakelijke belangen die een risico van (schijnbare) belangenverstrengeling op kunnen leveren:

1. Aandelen of risicodragende participaties/investeringen in individuele beursgenoteerde én niet-beursgenoteerde ondernemingen, voor zover de gecumuleerde waarde hiervan op het moment van aanvaarding van de functie hoger ligt dan € 25.000;
2. In afwijking van de algemene regel onder A.5^*) bestaat er voor de bewindspersonen van Financiën ten aanzien van aandelen in openbare beleggingsfondsen wél het risico van (schijnbare) belangenverstrengeling en deze zijn derhalve voor hen niet toegestaan; dit gezien de bijzondere bevoegdheden van deze bewindspersonen voor de financiële markten;
3. Roerende en onroerende goederen die commercieel worden geëxploiteerd, waarbij de betrokkene invloed heeft op het beheer en de exploitatie, en voor zover de gecumuleerde netto opbrengst op jaarbasis hoger ligt dan € 3500;
4. Opties op aandelen die tijdens de ambtsperiode kunnen worden uitgeoefend;
5. Terugkeeroptie of "nul-uren contract" bij een werkgever;
6. Financiële en zakelijke belangen van een partner indien er sprake is van een huwelijk in gemeenschap van goederen.

^*)Volgens de algemene regel onder A.5 is er bij aandelen in openbare beleggingsfondsen geen sprake van (schijnbare) belangenverstrengeling.

Bij een kabinetsformatie bespreekt de formateur deze zaken met alle kandidaat-ministers en -staatssecretarissen. Er zijn verschillende geaccepteerde oplossingsrichtingen om dreigende belangenverstrengeling te voorkomen. Zo kan een eigen onderneming "op afstand worden gezet" door het bestuur van die onderneming over te dragen aan een onafhankelijke beheersstichting.

In augustus 2005 kwam de kwestie weer aan de orde toen landbouwminister Cees Veerman nog zakelijke belangen in zijn Franse boerenbedrijven leek te hebben.[5] Uit een inventarisatie bleek dat de bewindslieden samen 50 niet-gemelde nevenfuncties hadden, voor het merendeel lidmaatschappen van comités van aanbeveling. Zo bleek minister Johan Remkes bijvoorbeeld ambassadeur van het Jenevergenootschap.

Ambtenaren moeten hun nevenwerkzaamheden melden, indien die werkzaamheden een belangenconflict op zouden kunnen leveren met de belangen van hun dienst (voor zover ze in verband staan met zijn functievervulling). De nevenwerkzaamheden van de allerhoogste ambtenaren worden zelfs openbaar gemaakt.

Ambtenaren mogen geen nevenwerkzaamheden uitvoeren waardoor de goede vervulling van zijn functie of van de openbare dienst in gevaar zou komen. Dit is geregeld in artikel 61 van het Algemeen Rijksambtenarenreglement (ARAR).[6]