Werkplaats Kindergemeenschap

Boeke vermeed het woord "school" in de naamgeving.

"De reden waarom ik de naam Werkplaats gekozen heb, is dat ik bij ‘school’ altijd geneigd ben te denken aan iemand die ‘geschoold wordt’ en het mijn bedoeling juist is de kinderen niet te ‘scholen’ maar hun de gelegenheid te geven door allerlei soort werk zich naar hun eigen aard en aanleg te ontwikkelen…. Wat ik dus wilde trachten te vormen was inderdaad een plaats om te werken, vandaar de naam".[2]

Boeke liet aan de Werkplaats Kindergemeenschap (WP), waarvoor de architect Frants Röntgen eind jaren twintig een nieuw gebouw aan de Bilthovense Frans Halslaan had ontworpen, de jeugdigen deelnemen aan het algehele gebeuren op school. Er werden taken en werkzaamheden verricht zoals onderhoud aan het gebouw, van de materialen en de gereedschappen, van het meubilair, van de instrumenten, van de leermiddelen. Er werd schoongemaakt en opgeruimd, gekookt en afgewassen. Er werd gecontroleerd of taken en werkzaamheden waren uitgevoerd en of afspraken en verplichtingen waren nagekomen.

Er werden in de maandelijks gehouden "Bespreking" beslissingen genomen, waarbij niet bij meerderheid, maar bij volledige overeenstemming van stemmen besloten werd. In de maandelijks gehouden "Werkverdeeling" werden de uit te voeren taken en werkzaamheden verdeeld, waarbij gekozen kon worden uit: De Centrale Leiding, Schoonmaken en opruimen, De Bespreking, De maaltijd, De Bij (het periodiek op school) en Diversen. De leerlingen werden aangeduid als "werkers", de leerkrachten als "medewerkers". Als voorbeeld voor het "gemeenschapsleven" van deze "groote familiekring" stond het leven in "het goede gezin".

Boeke en zijn vrouw hoopten met hun onderwijsvisie hun idealen te verwezenlijken: een samenleving waarin mensen vreedzaam en op basis van gelijkwaardigheid samenwerken. Doordat Boeke geen specifieke onderwijsmethode had ontwikkeld (zoals Jenaplanonderwijs, Montessorionderwijs en Daltononderwijs, waarvan hij wel elementen overnam) is het bij één school van dit type gebleven. De kleuterkweekschool die vroeger onderdeel was van de Werkplaats, paste in Boekes opvatting dat zijn onderwijsconcept aan volgende generaties moest worden doorgegeven. Deze opleiding maakt sinds de jaren tachtig geen deel meer uit van de Werkplaats.

In de jaren veertig kwam er een uitbreiding, ontworpen door Arno Nicolaï en Lotte Stam-Beese. In de jaren vijftig ontwierp Arthur Staal een tweede gebouw aan de Jan Steenlaan, waarbij de tuinaanleg in handen was van Mien Ruys. In 1968 werd dit complex sterk uitgebreid. De oorspronkelijke Werkplaats aan de Frans Halslaan werd toen verlaten. Deze is tegenwoordig in gebruik als woonhuis en is aangemerkt als rijksmonument.

De methode van lesgeven is niet meer zoals die in de jaren twintig, hoewel tot ver in de jaren zeventig veel aan creatieve vormgeving werd gedaan waarbij de "werker" centraal stond. Er werden dan ook geen (rapport-)cijfers gegeven, maar generieke beoordelingen ("voldoende"). "Testen" (repetities of overhoringen) konden veelal gezamenlijk worden gemaakt. Ook werden de "medewerkers" (docenten) getutoyeerd en werden de ouders intensief bij het lesgeven en de situatie op de school betrokken. Al vroeg werd er tussen werkers en medewerkers gediscussieerd over onderwerpen als democratie, abortus en gastarbeiders.

Vanaf de jaren vijftig kwam er een kentering in de didactische werkwijze. De Werkplaats ontkwam niet aan strakkere regulering, want ze herbergde volledige opleidingen mulo (later mavo), mms (later havo), hbs en gymnasium (later vwo) en de kleuterleidstersopleiding. Erkende diploma's van deze onderwijsvormen mochten alleen worden uitgereikt als aan de wettelijke eisen van toetsing en examinering was voldaan.

Gedurende enige jaren waren de prinsessen Beatrix, Irene en Margriet "werkers" aan de Werkplaats Kindergemeenschap. Dit was opmerkelijk, omdat Boeke geen voorstander was van hiërarchie en de monarchie.

De aanwezigheid van de prinsessen gaf de school status, waardoor deze snel groeide. In het voorjaar van 1951 werden de prinsessen echter vrij onverwacht van school gehaald en uiteindelijk geplaatst op het Incrementum, een dependance van Het Baarnsch Lyceum. Het was lang niet helemaal duidelijk wat hiervoor de reden was. Gedacht werd dat dit de keuze van Prins Bernhard was. Wellicht speelden de toegenomen spanningen tussen hem en Koningin Juliana een rol.[3] In het programma Andere Tijden noemde de dochter van Kees Boeke, Candia, het "een grote klap". In januari 2013 kwam na bestudering van het persoonlijk archief van Kees Boeke naar voren dat dit de keuze van Koningin Juliana zelf was.[4]

Prinses Margriet verklaarde in het tv-portret Margriet 65, meer dan een prinses[5]: "Zo'n school waar alles anders en nieuw moest en waar we dus absoluut niets leerden. Want het moest allemaal heel creatief zijn en vooral geen discipline en allemaal van dat soort dingen. Ik was eigenlijk heel erg blij dat ik van die school afmocht. Het was er zo 'gewild idealistisch'. Wij moesten op paardendekens liggen na de lunch en dan naar Bach luisteren. Dat was verplicht".[6]