Kees Boeke (pedagoog)

Boeke groeide op in een Nederlands Hervormd gezin. Zijn vader, uit een doopsgezinde familie, was directeur van de HBS te Alkmaar. Boeke studeerde aan de Technische Hogeschool in Delft. Tijdens zijn studie was hij lid van de in 1896 opgerichte Nederlandse Christen Studenten Vereniging (NCSV). De NCSV was in de jaren negentig van de negentiende eeuw een eerste stap van de jeugd uit de gegoede stand zich op idealistische gronden aaneen te sluiten. Boeke was niet alleen lid, maar werd voorzitter van het bestuur van de plaatselijke afdeling. Na de studie aan de Technische Hogeschool verhuisde hij naar Engeland waar hij kennis maakte met aanhangers van de religie der Quakers. Hij huwde Beatrice Cadbury, dochter van de schatrijke chocoladefabrikant en Quaker. In 1918 keerde hij naar Nederland terug.

Na terugkeer in Nederland ontstond bij Boeke angst voor het optreden van de politiek geïnteresseerde arbeidersjeugd. Onder hen was omstreeks 1920 een streven ontstaan naar een radicale maatschappelijke vernieuwing. De in de laatste oorlogsjaren opgedane ervaringen: het gebrek en de nood in de arbeidersgezinnen, het bloedvergieten zonder einde en zonder zin op een niet meer voorstelbare schaal aan gene zijde van de landsgrenzen hadden een diepe indruk nagelaten. Onder deze jeugdigen was een sterke sympathie ontstaan voor de Sovjet-Unie, die was ontstaan na de Russische Revolutie in 1917. Boeke, die een samenhangende levens- en maatschappijopvatting had en gevoelig was voor oosterse wijsheid, theosofie, antroposofie, mystiek en een op het christendom geïnspireerde religie, was bang geworden dat het optreden van de politiek geïnteresseerde arbeidersjeugd zou leiden tot een revolutie en weer een oorlog.

In 1921 gaven Kees en Beatrice Boeke-Cadbury gastvrijheid aan een internationale conferentie voor de vrede. Bij die gelegenheid werd War Resisters' International opgericht. Bij velen bekend vanwege het symbool van het gebroken geweer.

De oprichtingsbrief van de Werkplaats van 12 juli 1929, ondertekend door o.a. Kees Boeke

Het oorspronkelijke schoolgebouw aan de Frans Halslaan in Bilthoven is een ontwerp van Frants Edvard Röntgen.

Prinses Beatrix achter op de bestelwagen van de bakker die de Werkplaats van Kees Boeke aandoet (1946)

Boeke liet in Bilthoven aan de Werkplaats Kindergemeenschap (WP), waarvoor de architect Frants Röntgen eind jaren twintig een nieuw en bijzonder gebouw had ontworpen, de jeugdigen deelnemen aan het algehele gebeuren op school. Er werden taken en werkzaamheden verricht zoals onderhoud aan het gebouw, van de materialen en de gereedschappen, van het meubilair, van de instrumenten, van de leermiddelen. Er werd schoongemaakt en opgeruimd. Er werd gekookt en afgewassen. Er werd gecontroleerd of taken en werkzaamheden waren uitgevoerd en of afspraken en verplichtingen waren nagekomen. Er werd in de maandelijks gehouden "Bespreking" beslissingen genomen, waarbij niet bij meerderheid- maar bij volledige overeenstemming van stemmen besloten werd. In de maandelijks gehouden "Werkverdeeling" werden de uit te voeren taken en werkzaamheden verdeeld waarbij gekozen kon worden uit: De Centrale Leiding, Schoonmaken en opruimen, De Bespreking, De maaltijd, De Bij (het periodiek op school) en Diversen. De leerlingen werden aangeduid als "werkers", de leerkrachten als "medewerkers". Als voorbeeld voor het "gemeenschapsleven" van deze "groote familiekring" stond het leven in "het goede gezin".

Boeke had zich laten inspireren door de hoogleraar godgeleerdheid Jacobus Johannes van der Leeuw. Van der Leeuw had toen hij rechten studeerde de "Practisch-Idealisten Associatie" (PIA) uit Londen in Nederland geïntroduceerd wat de tweede stap was van de jeugd uit de gegoede stand zich op idealistische gronden aaneen te sluiten. Vele leden van PIA kwamen uit de zeer gegoede kringen. De vader van Van der Leeuw was financieel geïnteresseerd bij de Van Nelle fabrieken. Een ander lid was de neef en enige erfgenaam van een miljonair, die lucifersfabrieken bezat, en weer een ander was directeur van de glasfabriek in Leerdam. Binnen de organisatie van de PIA waren er alleen leiders en medewerkers. De plaatselijke leiders vertegenwoordigden hun afdeling in de raad der leiders, die door de Algemene Leider kon worden bijeen geroepen. In zijn proefschrift Historisch-Idealistische Politiek (1920) had Van der Leeuw gewezen op het belang van het leven in groepsverband om te komen tot een algehele sfeer van broederschap. Hij stelde dat uit het verloop van de geschiedenis aangenomen mocht worden de komst van een "gemeenschapsordening" met een algehele sfeer van broederschap. Gekomen moest worden tot "groepsverbanden" op alle terreinen van het maatschappelijk leven: in het huwelijk, het wonen, de inrichting van woonplaatsen, op economisch gebied, op de gebieden van religie, kunst, wetenschap, opvoeding enzovoort. Op al deze terreinen moest steeds de "beste" aangewezen worden als hoofd, die steeds weer de "beste" aanwijst voor het bestuur van grotere gemeenschappen, zodat er een trapsgewijze opklimming plaatsvindt tot het hoofd van de gehele gemeenschap totdat dit dan samengesteld is uit de "waarlijk besten". Hij verwachtte dat alleen zo "de geweldrevolutie" voorkomen kon worden.[1] In de Werkplaats Kindergemeenschap van Kees Boeke kwam Sociocratie tot leven.

Boekes boek Cosmic View, The Universe in 40 Jumps uit 1957 (in het Nederlands vertaald als Wij in het heelal, een heelal in ons, 1959) geeft een kijk op het universum die anderen geïnspireerd heeft. Het laat het heelal op verschillende schalen zien: van microscopisch tot galactisch. Diverse films zijn er door geïnspireerd:

• Cosmic Zoom (1968) geproduceerd door The National Film Board of Canada
• Powers of Ten (1977) door Charles en Ray Eames
• Cosmic Voyage (1996), IMAX-film geproduceerd voor het National Air and Space Museum van het Smithsonian Institution.

Cosmic View wordt ook als inspiratiebron genoemd door Will Wright, de maker van het computerspel Spore (2008).

Vanaf 1958 begon Boeke te lijden aan ouderdomsdementie. Hij had al de titel The Great Race bedacht voor een boek over de relativiteit van snelheid, maar door zijn toenemende vergeetachtigheid heeft hij dat plan moeten laten varen. Eind juni 1966 werd vastgesteld dat Boeke aan acute leukemie leed. Hij werd opgenomen in het Centraal Israëlitisch Ziekenhuis in Amsterdam, waar hij op 3 juli is overleden.[2]

• Baerwaldt, K. e.a. [red.]: De school als Werkplaats in de samenleving, ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Werkplaats, Groningen, 1977.
• Boeke-Cadbury, B.: Het leven van Kees Boeke, Purmerend, 1970.
• Boeke, H.: Kindergemeenschap. Ervaringen en perspectieven van "De Werkplaats", Utrecht 1934.
• Boeke, Kees: Redelijke ordening van de mensengemeenschap, Utrecht mei 1945.
• Dunk, H.W. von der - De Werkplaats. In: Terugblik bij strijklicht. Jeugdherinneringen. Amsterdam, Bert Bakker, 2008, pp. 111-119.
• Harmsen, Ger: Blauwe en Rode jeugd. Ontstaan, ontwikkeling en teruggang van de Nederlandse jeugdbeweging tussen 1853 en 1940., Nijmegen 1975.
• Roland Holst, Henriette: Kapitaal en arbeid in Nederland, Nijmegen 1977.
• Hooghiemstra, Daniela: De geest in dit huis is liefderijk, Het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884-1966), promotieonderzoek, 2013.[3]
• Kuipers, Hans-Jan: Kees Boeke (1884-1966) - De tegendraadse kracht achter de Werkplaats. In: Tom Kroon en Bas Levering (red.), Grote pedagogen in klein bestek. Amsterdam, SWP, 2019, 5 druk, pp. 154-159.
• Leeuw, J.J. van der: Historisch-idealistische politiek, Z.pl., 1920.
• Leeuw, J.J. van der: Het Practisch-Idealisme, Baarn 1922.

• Biografie van Kees Boeke bij het KNAW
• Biografie van Kees Boeke op het Biografieportaal
• Kees Boeke-archief

Zie de categorie Kees Boeke van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.