Temnospondyli

Temnospondyli; Status: Uitgestorven, als fossiel bekend; Fossiel voorkomen: Vroeg-Carboon tot Vroeg-Krijt (Als Lissamphibia ingesloten wordt tot recent)
	Lyddekerina
	Taxonomische indeling
Rijk:	Animalia (Dieren)
Stam:	Chordata (Chordadieren)
Klasse:	Amfibia (Amfibieën)
Superorde:	Labyrinthodontia
	Orde
	Temnospondyli; Zittel, 1888
	Afbeeldingen Temnospondyli op Wikimedia Commons
	Temnospondyli op Wikispecies
Portaal	Biologie ; Herpetologie

Temnospondyli is een orde van uitgestorven amfibieën, behorend tot de superorde Labyrinthodontia.

Het was een uitgebreide groep met zeer diverse soorten die in het meest algemeen waren in het Carboon, Perm en Trias. Enkele soorten overleefden in afgelegen delen van de wereld, zoals Australië en Oostelijk-Azië tot in het Vroeg-Krijt. De leden van de Temnospondyli worden door sommige wetenschappers beschouwd als de voorouders van de hedendaagse amfibieën. Sommige temnospondylen werden erg klein, maar andere zoals de negen meter lange Prionosuchus waren de grootste amfibieën die er ooit waren.

Beschrijving

De temnospondylen hadden over het algemeen een grote kop met een groot aantal scherpe tanden en een ontwikkeld gehoor, waarbij kanaaltjes in het schedeldak die waarschijnlijk gevuld waren met zenuwen trillingen van buitenaf konden opvangen.

Ze ontwikkelden zich in het Carboon als semi-aquatische vormen. In het Laat-Carboon en het Vroeg-Perm kenden de temnospondylen een grote diversiteit. Enkele groepen ontwikkelden een robuust lichaam met sterke poten en pasten zich zo aan voor een leven als semi-aquatisch of volledig landbewonend roofdier, met de anderhalve meter lange Eryops als bekendste vorm. Andere temnospondylen ontwikkelden lange snuiten en een krokodilachtig uiterlijk en tot deze groep behoorde Prionosuchus uit Brazilië, met een lengte van negen meter het grootste bekende amfibie. In de Laat-Perm stierven de landvormen uit door een droger klimaat en de opkomst van de reptielen en therapsiden, maar de waterbewonende vormen bleven succesvol. In het Vroeg-Trias ontwikkelde de Trematosauridae zich, een familie van visetende soorten die zich aan hadden gepast aan een leven in zee, waarmee de trematosauriërs uniek zijn binnen de amfibieën. Een andere groep temnospondylen uit het Trias was de Capitosauroidea, die verschillende grote krokodilachtige soorten van twee tot vier meter lang omvatte. Kenmerkend voor de capitosauriërs waren de grote, platte schedels met een lengte van meer dan een meter bij de grootste vormen zoals Mastodonsaurus. Deze aquatische dieren joegen vermoedelijk vanuit een hinderlaag op vissen en kleine tetrapoden. In het Laat-Trias ontwikkelde er zich in Noord-Amerika met de Metoposauridae, met de 2,75 m grote Metoposaurus als bekendste vertegenwoordiger, een groep van vergelijkbare temnospondylen.

Het merendeel van de temnospondylen stierf aan het einde van het Trias uit, waarschijnlijk door klimaatsveranderingen en concurrentie van de archosauriërs. De fossiele vondsten van Australische en Oost-Aziatische vertegenwoordigers van deze groep uit het Jura en Vroeg-Krijt aan het einde van de twintigste eeuw toonden echter aan dat enkele groepen langer overleefden. Waarschijnlijk heeft de relatief geïsoleerde positie van Australië een Oost-Azië in deze periode ertoe geleid dat de temnospondylen hier wisten te overleven door beperkte concurrentie. De laatst bekende temnospondyle amfibie is Koolasuchus uit het Vroeg-Krijt van Australië.

Taxonomie

Klasse Amphibia

Orde Temnospondyli
- Familie Dendrerpetontidae
  - Dendrerpeton
  - Balanerpeton
  - Erpetocephalus
  - Eugyrinus
- Superfamilie Edopoidea
  - Familie Cochleosauridae (Chenoprosopidae)
    - Cochleosaurus
    - Adamanterpeton
    - Chenoprosopus
    - Gaudria
    - Macrerpeton
    - Nigerpeton
    - Procochleosaurus
  - Familie Edopidae
    - Edops
    - Capetus
    - Iberospondylus
    - Saharastega
- Onderorde Euskelia
  - Superfamilie Eryopoidea
    - Familie Eryopidae
      - Eryops
      - Clamorosaurus
      - Onchiodon
      - Osteophorus
    - Familie Parioxyidae
      - Parioxes
    - Familie Zatracheidae
      - Dasyceps
      - Acanthostomatops
      - Zatrachys
      - Stegops
  - Superfamilie Dissorophoidea
    - Familie Amphibamidae
      - Gerobatrachus
      - Amphibamus
      - Eoscopus
      - Limnerpeton
      - Micropholis
      - Pasawioops
      - Platyrhinops
      - Plemmyradytes
      - ?Onderklasse Lissamphibia
    - Familie Doleserpetontidae
      - Doleserpeton
      - Tersomius
    - Familie Dissorophidae
      - Cacops
      - Zygosaurus
      - Alegeinosaurus
      - Arkanserpeton
      - Aspidosaurus
      - Astreptorhachis
      - Brevidorsum
      - Broiliellus
      - Conjunctio
      - Dissorophus
      - Ecolsonia
      - Fayella
      - Georgenthalia
      - Iratusaurus
      - Kamacops
      - Longiscitula
      - Platyhystrix
    - Familie Melosauridae
      - Melosaurus
    - Familie Micromelerpetontidae
      - Limnerpeton
      - Branchierpeton
      - Micromelerpeton
    - Familie Trematopidae
      - Acheloma
      - Anconastes
      - Fedexia
      - Phonerpeton
      - Tambachia
- Klade Limnarchia
  - Onderorde Dvinosauria
    - Brachyops
    - Familie Dvinosauridae
      - Dvinosaurus
    - Familie Trimerorhachidae
      - Doragnathus
      - Lafonius
      - Trimerorhachis
      - Neldasaurus
      - Nannospondylus
    - Familie Eobrachyopidae
      - Erpetosaurus
      - Isodectes
      - Arctoplous
    - Familie Kourerpetonidae
      - Kourerpeton
    - Familie Tupilakosauridae
      - Tupilakosaurus
      - Slaugenhopia
      - Thabanchuia
  - Klade Stereospondylomorpha
    - Superfamilie Archegosauroidea
      - Tryphosuchus
      - Familie Actinodontidae
        Sclerocephalus (Actinodon)
        
        Cheliderpeton
        
        Syndyodosuchus
      - Familie Archegosauridae
        Archegosaurus
        
        Prionosuchus
        
        Bashkirosaurus
        
        Australerpeton
        
        Collidosuchus
        
        Konzhukovia
        
        Platyoposaurus
      - Familie Intasuchidae
        Intasuchus
    - Onderorde Stereospondyli
      - Familie Peltobatrachidae
        Peltobatrachus
      - Familie Lapillopsidae
        Lapillopsis
        
        Manubrantlia
        
        Rotaurisaurus
      - Familie Rhinesuchidae
        Rhinesuchus
        
        Uranocentrodon
        
        Broomistega
        
        Laccosaurus
        
        Rhineceps
        
        Muchocephalus
        
        Rhinesuchoides
      - Familie Lydekkerinidae
        Lydekkerina
        
        Chomatobatrachus
        
        Broomulus
        
        Chomatobatrachus
        
        Cryobatrachus
        
        Deltacephalus
        
        Indobenthosuchus
        
        Limnoiketes
        
        Putterillia
      - Klade Capitosauria
        Superfamilie Mastodonsauroidea (Capitosauroidea)
        Ferganobatrachus
        
        Familie Heylerosauridae
        Heylerosaurus
        
        Eocyclotosaurus
        
        Oldenwaldia
        
        Kryostega
        
        Vladlenosaurus
        
        Yuanansuchus
        
        Quasicyclotosaurus
        
        Familie Stenotosauridae
        Meyerosuchus
        
        Stenotosaurus
        
        Procyclotosaurus
        
        Wellesaurus
        
        Familie Mastodonsauridae
        Archotosaurus
        
        Bukobaja
        
        Capitosaurus
        
        Cherninia
        
        Jammerbergia
        
        Tatrasaurus
        
        Watsonisuchus
        
        Cyclotosaurus
        
        Edingerella
        
        Eryosuchus
        
        Heptasaurus
        
        Kestrosaurus
        
        Kupferzellia
        
        Mastodonsaurus
        
        Paracyclotosaurus
        
        Parotosuchus
        
        Promastodonsaurus
        
        Rhadalognathus
        
        Sassenisaurus
        
        Volgasaurus
        
        Volgasuchus
        
        Wetlugasaurus
        
        Xenotosaurus
        
        Familie Sclerothoracidae
        Sclerothorax
      - Infraorde Trematosauria
        Superfamilie Trematosauroidea
        Benthosuchus
        
        Familie Thoosuchidae
        Prothoosuchus
        
        Thoosuchus
        
        Familie Trematosauridae
        Angusaurus
        
        Indolyrocephalus
        
        Gonioglyptus
        
        Panchetosaurus
        
        Hyperokynodon
        
        Icanosaurus
        
        Luzocephalus
        
        Trematotegmen
        
        Onderfamilie Lonchorhynchinae
        Aphaneramma
        
        Erythrobatrachus
        
        Gosgriffius
        
        Wantzosaurus
        
        Stoschiosaurus
        
        Onderfamilie Trematosaurinae
        Inflectosaurus
        
        Luzocephalus
        
        Lyrocephaliscus
        
        Microposaurus
        
        Platystega
        
        Tertrema
        
        Tertremoides
        
        Tirraturhinus
        
        Trematolestes
        
        Trematosaurus
        
        Trematosuchus
        
        Superfamilie Metoposauroidea
        Rileymillerus
        
        Callistomordax
        
        Familie Latiscopidae
        Almasaurus
        
        Latiscopus
        
        Familie Metoposauridae
        Metoposaurus
        
        Koskinonodon
        
        Anaschisma
        
        Eupelor
        
        Apachesaurus
        
        Superfamilie Plagiosauroidea
        Familie Plagiosauridae
        Gerrothorax
        
        Plagiosaurus
        
        Plagiobatrachus
        
        Plagiosternum
        
        Plagioscutum
        
        Familie Laidleriidae
        Laidleria
        
        Superfamilie Brachyopoidea
        Bothriceps
        
        Keratobrachyops
        
        Familie Brachyopidae
        Banksiops
        
        Gobiops
        
        Brachyops
        
        Xenobrachyops
        
        Sinobrachyops
        
        Notobrachyops
        
        Batrachosuchoides
        
        Batrachosuchus
        
        Batrachosaurus
        
        Blinasaurus
        
        Platycepsion
        
        Vanastega
        
        Vigilius
        
        Familie Chigutisauridae
        Austropelor
        
        Compsocerops
        
        Pelorocephalus
        
        Siderops
        
        Koolasuchus
        
        Superfamilie Rhytidosteoidea
        Familie Peltostegidae
        Peltostega
        
        Familie Indobrachyopidae
        Mahavisaurus
        
        Rewana
        
        Indobrachyops
        
        Familie Rhytidosteidae
        Deltasaurus
        
        Acerastia
        
        Arcadia
        
        Derwentia
        
        Nanolania
        
        Pneumatostega
        
        Rhytidosteus
        
        Trucheosaurus

Prionosuchus
Eryops en Dimetrodon (Eupelycosauria)
Platyhystrix en Edaphosaurus (Eupelycosauria)
Capetus
Mastodonsaurus
Cochleosaurus
Uranocentrodon en Lystrosaurus (Therapsida)
Chenoprosopus
Cheliderpeton vranyi
Varanodon agilis (links), wordt bejaard door Fayella chickashaensis (rechts).
Lapillopsis nana
Microposaurus averyi
Nanolania anatopretia
Nigerpeton ricqlesi
Phonerpeton pricei

Bronnen, noten en/of referenties

Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Temnospondyli op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

Literatuur

Gould, S. J., & Andrews, P., & Benton, M., & Janis, C., & Sepkoski Jr., J. J., & Stringer, C. (1993) Verslag van het leven. Evolutie als aangrijpend drama van selectie, overleven en uitsterven. Schuyt & Co, Haarlem. ISBN 90 6097 345 3
Czerkas, S. J., & Czerkas, S. A. (1990). De oerwereld van de dinosauriërs. Tirion, Baarn. ISBN 90-5121-448-0
Colagrande, J. (2000). In het spoor van de dinosaurussen. TIME-LIFE boeken. ISBN 90 5390 029 2
Malam, J., & Parker, S (2003). Dinosaurussen en andere prehistorische dieren. Parragon. ISBN 1 40541 315 8
Palmer, D.,& Cox, B.,& Gardiner, B.,& Harrison, C.,& Savage, R. J. G. (2000). De geïllustreerde encyclopedie van dinosauriërs en prehistorische dieren. Köneman, Keulen. ISBN 3 8290 6747 X
Parker, S. (2005). De complete gids over dinosauriërs. Veltman uitgevers, Utrecht. ISBN 90 5920 430 1
Benton, M. J. (2001). Cassel's atlas of evolution. Cassel & co, London. ISBN 0-304-35511-9
Palmer, D. (2006). Atlas van de prehistorische wereld. Uitgeverij Elmar, Rijswijk. ISBN 978 90 5947 163 4, ISBN 90 5947 163 6
Palmer, D. (2009). Evolutie. Historisch panorama van het leven op aarde. Tirion natuur, Baarn. ISBN 978 90 5210 782 0
Haines, T., & Chambers, P. (2005). The complete guide to prehistoric life BBC books, Londen. ISBN 978 0 563 52219 5
Palmer, D., & Brasier, M., & Burnie, D., & Cleal, C., & Crane, P., & Thomas, B. A., & Buttler, C., & Cope, J. C. W., Owens, R. M., & Anderson, J., & Benson, R., & Brusatte, S., & Clack, J., & Dennis-Bryan, K., & Duffin, C., & Hone, D., & Johanson, Z., & Milner, A., & Naish, D., & Parsons, K., & Prothero, D., & Xing, X., & McNamara, K., & Coward, F., & Beatty, R. (2009) Prehistoric Life Dorling Kindersley, London. ISBN 978 0 7566 5573 0
Lambert, D., & Naish, D., & Wyse, E. (2002) Lexikon der Dinosaurier und anderer Tiere der Urzeit. Dorling Kindersley, München. ISBN 3-8310-0342-4
Werner, H. 1000 dinosaurier. NGV, Frankfurt. ISBN 978-3-625-11519-9
Marven, N., & James, J. (2003). Zeemonsters. Predatoren uit de prehistorie. BBC books, Londen. ISBN 9789089270191

Zie de categorie Temnospondyli van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.