Index der consumptieprijzen in België

Na de Eerste Wereldoorlog kende men in België grote prijsstijgingen. Dit veroorzaakte sociale onrust, de koopkracht van de bevolking werd aangetast. De socialistische minister van Nijverheid en Arbeid Joseph Wauters voerde in 1920 het indexcijfer der kleinhandelsprijzen in. Hiermee wilde hij de koopkracht van de werknemers vrijwaren. Aanvankelijk waren het enkel de CAO's van de mijnsector, hout en stoffering en de sector van het boek die voorzagen in een automatische koppeling van de lonen aan dit indexcijfer.[1] Dit eerste indexcijfer werd bekomen door de prijzen bij te houden van 56 getuigen, dit waren 55 levensnoodzakelijke goederen en 1 dienst. Deze prijzen werden bijgehouden in 59 steden en gemeenten met grote handelsactiviteit. Deze eerste korf goederen werd aangehouden tot de eerste hervorming in 1939. De lijst van goederen zoals ze beschreven stond in het Wekelijksch Bulletijn van de Bank van Brussel, nr. 9 van 27/02/1937 :

In deze allereerste indexkorf werd geen rekening gehouden met het belang van elk artikel in het gezinsbudget. Als basis werd het cijfer van april 1920 genomen.

De eerste hervorming werd doorgevoerd in 1939. Inmiddels was in 1935 de commissie van het indexcijfer van de kleinhandelsprijzen opgericht. Deze bestond uit wetenschappers, vertegenwoordigers van de werkgevers en vertegenwoordigers van de werknemers. De korf met getuigen werd gewijzigd, 33 getuigen werden vervangen en men bepaalde 62 lokaliteiten. Nieuw was echter dat deze niet meer forfaitair meetelden, hun belang werd bepaald op basis van het bevolkingsaantal. De nieuwe basis werd gemeten over 3 jaren ( 1936 - 1937 en 1938 ) teneinde te grote prijsschommelingen op te vangen.

De tweede hervorming (1955) leidde tot een korf van 79 getuigen. De derde hervorming (1968) breidde deze korf verder uit tot 147 getuigen. Het was bovendien de eerste index die rekening hield met een gezinsbudget enquête. Sindsdien werden er meerdere tussentijdse aanpassingen doorgevoerd. De vierde grote hervorming (1976) voorzag in 358 getuigen (269 goederen, 88 diensten en een nieuwe getuige voor de huurprijs), de vijfde hervorming (1984) breidde de korf verder uit naar 401 getuigen (waarvan 200 farmaceutische producten), de zesde hervorming (1991) voorzag in 429 getuigen.

In 1994 werd de gezondheidsindex ingevoerd. Sinds 1 januari geldt het 4-maandelijks voortschrijdende gemiddelde (ook 'afgevlakte index' genoemd) als basis voor de indexering van de lonen en sociale uitkeringen. De consumptieprijzen-index wordt echter nog verder opgemeten. Deze maatregel van de regering Dehaene I was een poging om de stijging van het indexcijfer te beperken.[3] Op die manier werd de loonkost onder controle gehouden. Anderzijds dient gesteld dat deze index minder accuraat de kosten van het levensonderhoud van de modale consument weerspiegelt. Concreet werden de tabaksproducten, de benzine en diesel en de alcoholische dranken geschrapt. De tabel hiernaast illustreert in welke mate de gezondheidsindex trager stijgt dan de CPI, het basisjaar is 1996.

De laatste hervorming van de vorige eeuw dateerde van 1998. Deze zevende hervorming breidde de korf verder uit naar 481 getuigen , gemeten in 65 lokaliteiten.

De hervorming van 2006 werd gebaseerd op de gezinsbudgetenquête.[N 2] van 2004. De indexkorf werd geactualiseerd (103 getuigen werden verwijderd, 129 werden nieuw toegevoegd) en het relatieve belang van elke getuige werd herbekeken. De 507 getuigen werden opgedeeld in 12 hoofdgroepen. Eén getuige kan op haar beurt een groep goederen vertegenwoordigen. Voor de getuige 'vers fruit' en 'verse groenten' voorziet men in een pakket fruit of groenten soorten dat afhankelijk van het seizoen wisselt van inhoud. 86 % van de prijzen worden opgenomen door indexagenten die maandelijks prijzen gaan noteren. 14 % wordt centraal ingewonnen door middel van opvraging. Als basis werd het jaar 2004 genomen.

In België zijn lonen, vergoedingen, vervangingsinkomens, pensioenen, huurprijzen, verzekeringspremies, etc. aan de gezondheidsindex gekoppeld. Zodoende wordt het inkomen van de doorsnee Belg "welvaartsvast".

De aanpassing van de meeste lonen aan de index wordt uitgevoerd als het gemiddelde van de laatste 4 gezondheidsindexen een bepaalde grens overschrijdt. Deze wordt de spilindex genoemd. Wanneer de loons- of uitkeringsaanpassing precies wordt doorgevoerd hangt af van de gemaakte collectieve arbeidsovereenkomsten. In de publieke sector worden de lonen aangepast telkens de index met 2% is gestegen. Eén maand na de overschrijding worden de lonen aangepast. De indexering van de sociale uitkeringen volgen dezelfde regel, alleen is hier geen wachttijd van één maand. De laatste aanpassing dateerde van december 2012 (sociale uitkeringen) en januari 2013 (ambtenarenlonen).[6] In de privésector zijn er ook overeenkomsten gemaakt die voorzien in een continue aanpassing van de lonen. Zo voorziet men in de banksector een automatische loonaanpassing om de 2 maanden, gebaseerd op het indexcijfer van de gezondheidsindex.

Huurprijzen worden jaarlijks aangepast aan de index.

Een indexsprong is het bewust overslaan van een automatische aanpassing van de lonen, vergoedingen, pensioenen ... wanneer de spilindex is overschreden. Het besluit om een indexsprong uit te voeren is een politieke beslissing. De politiek beslist dan om de afgesproken indexaanpassingen tussen de sociale partners over te slaan.

Zo beslisten de Belgische regeringsonderhandelaars tijdens de vorming van de regering Michel I om een indexsprong te voorzien in de loop van 2015.[7] Het was geleden van in de jaren tachtig van de vorige eeuw dat er nog een indexsprong was. Het was de regering Martens V die tot 3 opeenvolgende indexsprongen besloot : Eén in 1984, één in 1985 en één in 1986. Het doel was de begrotingstekorten onder controle te houden. Omdat deze beslissingen genomen worden zonder echt overleg met de sociale partners leidden deze maatregelen tot sociaal protest.[8]

De automatische indexering in België kent zowel voor- als tegenstanders. De linkse politieke partijen verdedigen dit mechanisme en argumenteren dat dit de beste garantie is om de koopkracht van de werknemer te garanderen.[9][10] Ook de Belgische vakbonden (ACW, ABVV, ACLVB) zijn voorstanders van de automatische koppeling van lonen en uitkeringen aan de index.[11][12] Ze verzetten zich bovendien tegen een negatieve aanpassing van de lonen aan een dalende index.

Tegenstanders van dit systeem zijn te zoeken bij de werkgeversorganisaties die aangeven dat zo'n koppeling de loonkosten te hoog opdrijft en zo onze concurrentiepositie t.o.v. onze buurlanden in het gedrang brengt.[13][14] Ook de politieke partijen N-VA en Open VLD stellen de huidige indexering in vraag.[15][16] Ook de Europese commissie heeft al in diverse raadgevingen de indexering bekritiseerd. Ze stelt dat deze automatische koppeling de sectorale loonsontwikkelingen verstoort en geen gelijke tred houdt met de productiviteitsstijgingen. Volgens de Raad tast dit het Belgisch concurrentievermogen aan.[17]