Sint-Eusebiuskerk

Op het hoogtepunt beschikte de Eusebiuskerk over minstens vier grote luidklokken van Geert van Wou in compagnonschap met Gobel Moer gegoten in 1477. Kort daarna in 1481 leverde Van Wou nu vanuit Kampen nogmaals een grote klok, wellicht een hergieting. In 1498 werd door Van Wou een heel kleine klok geleverd. In 1539 mocht Willem Tolhuys de grote Salvatorklok gieten ter nagedachtenis van de overleden hertog Karel van Gelre, die de klok gefinancierd heeft. Deze klok is een pronkstuk van klokgietkunst.

Van de luidklokken gingen er drie definitief verloren bij de Slag om Arnhem in 1944. Twee andere raakten zwaar beschadigd; weer twee andere bleven onbeschadigd. Bij de herbouw van de toren na de oorlog kon één oude luidklok weer in gebruik genomen worden ( bes⁰ ). Ook konden vier basklokken uit het vroegere Hemony-carillon nu als luidklok gaan functioneren ( es¹ g¹ as¹ bes¹ ). Petit &Fritsen mocht nog twee luidklokken gieten ( g⁰ c¹ ) welke tevens deel gingen uitmaken van de nieuwe beiaard. Zo ontstond een zevenstemmig gelui met een bijzondere dispositie: g⁰-bes⁰-c¹-es¹-g¹-as¹ en bes¹. Eveneens uit de oude beiaard afkomstig is het klokje gegoten in 1651 met de toon dis³ in de vieringtoren op het dak van de kerk.

In de kerk bevinden zich de andere overgebleven klokken van Hemony uit de jaren 1650, 1651, 1661, 1662 en 1664. Pronkstuk is een grote klok As⁰ van Willem Tolhuis uit 1539. Verder is er nog een klokje van Jean Baptiste le Vache uit 1734.

Het carillon hangt in de lantaarn en omvat 53 klokken. De klokkentonen zijn e⁰-fis⁰-chromatisch t/m a⁴. Op het klavier zijn ze aangesloten als g⁰-a⁰-chromatisch t/m c⁵. Ze werden allen door Petit & Fritsen gegoten, en wel in de jaren 1958, 1961 en 1992. De e⁰ is de zwaarste carillonklok in Europa en draagt het opschrift "The best way to suppose what may come is to remember what is past, 1944/1994" (De beste manier om te veronderstellen wat zou kunnen komen, is je te herinneren wat voorbij is). De vier nieuwe klokken werden op 9 augustus 1994 in de toren gehesen. Bijzonderheid is verder nog dat de klokken uit 1958 nog in lemen vormen werden gemaakt: op ambachtelijke wijze. Dit komt de klank ten goede. Er is een automatisch spel dat wordt gestuurd door een computer.

In afwijking van wat er in andere steden in de Nederlanden gebruikelijk was, had Arnhem geen klokkenspel of voorslag in de toren voordat de klokken van Hemony werden geïnstalleerd. Althans, daar zijn geen bronnen over teruggevonden. Wel bezat de toren een enorm gelui waarvan heden ten dage nog steeds klokken in de toren hangen. Bij het maken van een carillon baseerden François en Pieter Hemony zich in 1650 en 1651 op de zwaarste drie luidklokken die voor dat doel werden bijgestemd, zodat deze ook konden meespelen in het klokkenspel. De gebroeders Hemony werkten in hun gieterij in het nabijgelegen Zutphen waar zij al eerder in 1644 het eerste zuiver gestemde carillon hadden gegoten voor de Wijnhuistoren. Het stemmen van klokken had Hemony zichzelf aangeleerd met aanwijzingen van de Utrechtse beiaardier en fluitspeler Jhr. Jacob van Eyck. De klokken van Arnhem zouden een stuk zwaarder worden dan in Zutphen voor de enorme toren die enkele jaren eerder verhoogd was. In 1661 werd het spel uitgebreid tot drie octaven en enkele jaren later in de jaren van 1662 tot 1664 werd door Hemony ook nog enkele klokken die minder geslaagd waren vervangen. Rond 1700 werd het spel met vijf klokjes uitgebreid door een onbekende gieter tot drie en half octaven. Nog later in 1734 werden deze vervangen door Jean Baptiste Le Vache die op dat moment in Nijmegen werkzaam was. Hij vulde de klokkenreeks daarbij gelijk aan tot vier octaven. Overigens stond deze Le Vache ook bekend als een gieter van mindere kwaliteit. Hij beheerste het stemmen van de klokken niet zo goed als de Hemony's eerder hadden gedaan.

In de negentiende eeuw werden er nog wat klokjes vervangen door onder andere Petit & Fritsen en Van Bergen, en de drie zwaarste luidklokken werden van het carillon afgekoppeld. Dit was de situatie die Jef Denyn aantrof in Arnhem toen hij een bezoek bracht aan deze toren. Zijn stimulerende invloed zou er in 1918 toe leiden dat dit klokkenspel als eerste in Nederland zou worden omgebouwd naar de inzichten van deze Mechelse beiaardier. De beiaard in de toren van de Sint-Romboutskathedraal in Mechelen zou daarbij als voorbeeld dienen. Hoofdzaak bij deze restauratie was dat de verbinding tussen toetsen en klepels via een tuimelaarsysteem kwam te lopen. Op die manier kon de beiaardier zijn klepels beter beheersen. De gebonden zang of tremolospel was op deze manier beter mogelijk dan met het oude broeksysteem. Ook werden de drie luidklokken op advies van Jef Denyn opnieuw aangehangen. Van deze beiaard bestaat een opname uit 1941 door beiaardier Vermaak.[4]

In de Tweede Wereldoorlog was dit spel gevrijwaard van vordering voor de oorlogsindustrie van de bezetter. In september 1944 speelde het voor het laatst. De toren stond in brand door het oorlogsgeweld en enkele maanden later, in februari 1945, stortte het restant van de toren in. Achteraf bleken veel klokken van Hemony deze ramp te hebben overleefd, maar men koos er voor een nieuwe beiaard te gieten. Dit gebeurde in 1958, in de klokkengieterij van Petit & Fritsen in Aarle-Rixtel. In 1961 werd een aantal klokken toegevoegd, wat opnieuw in 1992 is gebeurd. Op 18 september 1964 werd dit klokkenspel in gebruik genomen door Daan Vanhoecke, Staf Nees uit Mechelen en Leen 't Hart de directeur van de Nederlandse Beiaardschool. Bij het herstel van de toren in 1992 en 1993 werd de beiaard nogmaals met vier klokken uitgebreid. Deze werden ook door Petit & Fritsen gegoten. Arnhem kreeg hierdoor in 1992 het zwaarste carillon van Nederland met de laagst klinkende basklok van Europa. In 1999 werd dit carillon qua gewicht overtroffen door dat van Dordrecht waar men een nieuw klavier met een vijfde octaaf klokken aanbracht, maar de E⁰-klok van de Arnhemse Eusebiusbeiaard is nog steeds de laagst klinkende carillonklok van Europa.

De kerk werd grotendeels verwoest aan het einde van de Tweede Wereldoorlog tijdens de Slag om Arnhem in september 1944. Na de oorlog werd de kerk tot aan de tweede trans in zijn oorspronkelijke gedaante hersteld onder regie van architect B.T. Boeyinga. De toren werd compleet herbouwd en kreeg een nieuw bovendeel naar ontwerp van architect Theo Verlaan. Dit gedeelte werd in 1964 voltooid. De Poolse steenhouwer Wladislaw Miller (1913-2010) heeft een aantal restauraties verricht.

Een volgende grote restauratie vond plaats van 1991 tot 1994 vanwege het broze tufgesteente, dat onvoldoende weerbestendig bleek te zijn. De kosten van de restauratie bedroegen ruim 17 miljoen gulden. In 1994 werd in de Annakapel het Bevrijdingsraam geplaatst, afkomstig uit de Kleine Eusebius. Ook in dat jaar kreeg de kerktoren een glazen panoramalift die tot een hoogte van 73 meter voert, waar zich een uitzichtplatform bevindt (een kleine trap aldaar leidt naar een tweede uitzichtpunt op 81 meter hoogte). De lift passeert onderweg het carillon.

Op de westelijke, noordelijke, oostelijke en zuidelijke gevel van de toren (op zo'n zeventig meter hoogte) steken in totaal 28 balken uit, waar Henk Vreeling als versiering van de toren stripfiguren (ontleend aan het stripblad Donald Duck) van Walt Disney en Marten Toonder (Tom Poes en Olivier B. Bommel) uitgehakt heeft. Ook een eigen creatie van Sneeuwwitje en de zeven dwergen heeft een plaats gekregen, westelijk boven de klok. Dominee G.C. Foeken protesteerde echter, waarop de beeldhouwer een van de zeven dwergen de beeltenis van de dominee gaf. Het was bedoeld als grap. Vreeling vernieuwde ook het koor in de kerk: terwijl het voorheen enkel gesierd werd door engelen, zoals gebruikelijk in oude kerken, werden er nu ook "gewone lieden" op afgebeeld. Een andere bijzonderheid is de beeltenis van een hoertje, die haar standplaats naast de kerk had, aan de linker buitenzijde. De beeldhouwer was van mening dat ook deze hedendaagse aspecten van de maatschappij een plek verdienden in de kerk, zoals dat in de middeleeuwen reeds gebruikelijk was. De kerk was inmiddels al officieel in gebruik gesteld door koningin Juliana op 21 oktober 1961.

In 2009 bleken er problemen te zijn met de tufstenen bekleding van de toren. De toren moest rondom in de steigers worden geplaatst ter bescherming tegen vallende brokken steen en om verder onderzoek te kunnen doen. Aanvankelijk vreesde men dat de volledige natuurstenen bekleding van de toren zou moeten worden vervangen.

In 2011 is de feitelijke restauratie begonnen van het bovenste deel van de toren, de ‘lantaarn’. Het restauratieplan uit 2013 gaat uit van een begroting voor de restauratie van € 24 miljoen. Hierbij komt een bedrag van € 3 miljoen om de kerk geschikt te maken voor herbestemming. Het plaatsen van de windhaan, met bladgoud bekleed, was in 2013 de bekroning van de restauratie van de lantaarn. In 2014 is gestart met de restauratie van de tweede geleding van de toren. Hierbij wordt een belangrijk deel van de tufstenen gevelbekleding vervangen door nieuwe natuurstenen blokken. Dit zogenaamde Weibern-tufsteen is afkomstig uit een steengroeve in de Eifel. Bij de geveldelen die gevoeliger zijn voor weersinvloeden en sterker door regenwater worden belast, wordt peperino uit Italië gebruikt. Het bewerken van de natuursteen gebeurt deels ook op de bouwplaats zelf en is zichtbaar voor het publiek.

In december 2016 begonnen de werkzaamheden aan het weer bovengronds halen van de Sint-Jansbeek in het centrum. Daarbij werden pal naast de Sint-Eusebiuskerk tientallen skeletten opgegraven. Precies een jaar later stroomde de Sint-Jansbeek weer langs de kerk.

In september 2019 werd de gerestaureerde toren door Prins Charles samen met burgemeester Ahmed Marcouch geopend. Tevens onthulde de Prince of Wales een plaquette ter ere van 75 jaar Slag om Arnhem.

De kerk doet dienst als multifunctionele locatie. Eenmaal per maand wordt er een kerkdienst gehouden. Daarnaast wordt de Eusebius gebruikt voor uiteenlopende activiteiten. Toeristen kunnen met de panoramalift in de toren naar de Belvedère op 73 meter en de expositie over de Slag om Arnhem bezoeken. Sinds 2016 heeft de Eusebius een VVV-agentschap. Voor het schip worden nieuwe gebruikers gezocht die passen bij het huidige gebruik, met als doel een "multifunctioneel gebruik als ‘Huis van de Stad’", waarbij zowel tijdelijk als permanent gebruik samengaan. Het schip zal worden voorzien van extra publiekstoegangen. Sinds 2015 worden er bierfestivals georganiseerd in de kerk.[7]

Sinds 2018 heeft de Eusebiuskerk de beschikking over twee glazen balkons op 59 meter en 62 meter hoogte.[8]