Nederlandse literatuur in het postmodernisme

Het wereldbeeld in de postmoderne roman vertoont volgens Vervaeck vier trekken. Ten eerste bestaat de wereld uit ficties, die als scenario dienen die de roman als het ware opvoert. Op vier manieren kan de enting van de roman postmodern zijn: de enting is nadrukkelijk, ondermijnend, clichématig en opheffend. Het scenario wordt te kijk gezet als fictie. Ten tweede is de wereld een herinnering, en wel een herinnering die geen bestaande buitenwereld impliceert. Zoals de enting het onderscheid tussen het scenario en de opvoering opheft, zo doet de herinnering dat met het onderscheid tussen binnen- en buitenwereld. Ten derde is de postmoderne wereld eerder opgebouwd uit beelden waarbij de traditionele chronologie van gebeurtenissen of logica geen rol speelt. Kenmerkend voor het netwerk van beelden is de nadrukkelijkheid ervan, waarbij de twee postmoderne kenmerken bij uitstek zijn: ten eerste gaat het netwerk niet terug op een logische samenhang, maar is autonoom; ten tweede vindt deconstructie van de kern of fundament plaats door de beelden zo veelbetekenend mogelijk te maken, waardoor ze hun vaste betekenis verliezen en het onderscheid tussen vol en leeg vervaagt. Ten vierde is er sprake van een gelijkstelling: het hoogstaande is gelijk aan het banale, heldere verstandelijke begrippen worden ontmaskerd als obscurantisme, terwijl obscure begrippen als een verheldering worden voorgesteld.[4]

Het mensbeeld sluit bij het wereldbeeld aan, met personages die hun identiteit baseren op ficties. De identiteit is dus een rol en de wereld een decor. Personages lijken op personages uit boeken en daarbij doet zich een paradox voor: hoe individueler een personage is uitgewerkt, op hoe meer ficties het is geënt, zodat het meer lijkt op andere personages die gerelateerde ficties verpersoonlijken. Zo leidt een gedetailleerde uitwerking van de personages niet tot geprofileerde individuen, maar tot onpersoonlijke, vage figuren. Personages worden metaforisch beschreven, waardoor ze zelf deel uitmaken van het netwerk van beelden, die vaak letterlijk genomen worden. Inzicht in het weefsel van beelden resulteert niet in begrip van het personage.[5]

De postmoderne taalgebruiker drukt zich niet origineel uit, maar bedient zich voortdurend van een eigenzinnige combinatie van clichés en citaten. Dit procedé verleent postmoderne romans een encyclopedisch karakter. De doorverwijzingen kennen geen uiteindelijk fundament, maar zijn eindeloos. De stijl kenmerkt zich door een associatieve afwisseling van taalspelletjes.[6]

Postmoderne romans kennen vertellers die geen greep hebben op hun verhaal: in plaats van alwetend zijn ze onwetend en onduidelijk is of de inconsistenties waaraan ze zich te buiten gaan het gevolg zijn van opzet of onmacht. Het verteltheoretische begrippenapparaat krijgt dan ook geen vat op postmoderne romans en is dus een ongeschikte benaderingswijze voor dit type literatuur. Gescheiden vertelniveaus bestaan niet. Het is niet mogelijk om metafictie, fabel, sujet enzovoort uit elkaar te houden, metafictie en primair niveau lopen in elkaar over. Uiteindelijk is ook het onderscheid tussen schrijver en lezer niet houdbaar, de lezer is geen passieve consument maar dient zich net zo actief op te stellen als de auteur, waarmee ook het verschil tussen creatie en recreatie niet meer geldig is.[7]

De postmoderne roman houdt zich niet aan de traditionele ankerpunten van de tijd in de verhaalchronologie en het personage. De regels van de chronologie als ordeningsprincipe worden overtreden, op tegenstrijdige wijze gecombineerd of volgehouden tot in het absurde. Hier ligt een onderscheid met het modernisme, waarin verstoringen van de chronologie nog konden worden verklaard vanuit perspectiefwisselingen tussen personages met uiteenlopende tijdsopvattingen. Het tijdsverloop in de postmoderne roman kent dus geen stabiliteit en is geen basis voor orde, maar wordt verdeeld over het web van metaforen en beelden, waarmee het verhaal een labyrintische ruimtelijke gestalte aanneemt. Ruimtelijke clichés zoals een hutje in het bos versterken de theatrale illusie van tijdloosheid nog. Verschillende perioden uit de geschiedenis worden naast elkaar gepresenteerd alsof ze zich gelijktijdig voordeden. Ook in de postmoderne intertekstualiteit ontbreekt chronologisch houvast en valt niet te zeggen welke tekst van eerder of later dateert.[8]