Hongaarse naamvallen en uitgangen

De verbuigingsuitgangen worden geplaatst achter naamwoorden, zoals zelfstandige naamwoorden en zelfstandig gebruikte naamwoorden. Er zijn uitgangen voor de naamvallen[1]

Voorbeelden van uitgangen zijn die voor het meewerkend voorwerp, voor het lijdend voorwerp en de multiplicatief:

• De uitgang voor het meewerkend voorwerp, de (3^de naamval of datief): -nak/-nek = aan, voor.

  Voorbeelden: A napnak = Aan/Voor de zon, A kertnek = Aan/Voor de tuin, A bőröndnek = Aan/Voor de koffer

• De uitgang voor het lijdend voorwerp, de (4^de naamval of accusatief): -ot/-et/-öt, of bij verlagende stammen: -at/-et, of bij overige woorden eindigend op een klinker of op een bepaalde medeklinker: -t

  Voorbeelden: Napot = Dag, zon, Kertet = Tuin, Bőröndöt = Koffer; Barátot = Vriend

• De multiplicatief: -szor/-szer/-ször = maal, keer wordt geplaatst achter telwoorden.

  Voorbeelden: Hányszor? = Hoeveel keer? Hoevaak?, Nyolcszor = Acht maal, Kétszer = Twee maal, Ötször = Vijf maal

De "lokaalsuffixen" vormen een grote groep naamvallen, die betrekking hebben op plaats en richting. Hiertoe behoren onder andere:

• de inessief: -ban/-ben = in.

  Voorbeelden: A házban = In het huis, Debrecenben = In Debrecen

• de elatief: -ból,-ből = uit.

  Voorbeelden: A házból = Het huis uit, Debrecenből = Debrecen uit

• de superessief: -on/-en/-ön, of -n (bij woorden eindigend op een klinker) = op.

  Voorbeelden: Az asztalon = Op de tafel, A széken = Op de stoel, A földön = Op de grond, Budapesten = In Boedapest

• de terminatief: -ig = tot (voor zowel plaats als tijd).

  Voorbeelden: Budapestig = Tot Boedapest, ötig = Tot vijf (uur).

Het meervoud van onder andere het zelfstandig naamwoord worden gevormd met uitgangen.[2][3] Deze zijn standaard: -ok/-ek/-ök, waarbij de uitgang zoals gebruikelijk wordt gekozen volgens de regels van de klinkerharmonie. Als het woord, waarachter de uitgang wordt geplaatst, eindigt op een klinker, dan vervalt bij de meervoudsuitgang de instabiele beginklinker. Verder wordt de instabiele beginklinker beïnvloed door het woord, waarachter de uitgang wordt geplaatst. Als het woord "verlagend" is, dan ontrondt de beginklinker. De keuze van de uitgang is dan niet -ok/-ek/-ök, maar wordt dan: -ak/-ek. Bijvoeglijke naamwoorden zijn vrijwel alle verlagend.

Voorbeelden standaard meervouden: (napok = dagen; kertek = tuinen; bőröndök = koffers; barátok = vrienden).

Voorbeelden meervouden achter een klinker: autók, leckék = lessen, fésűk = kammen.

Voorbeelden meervouden bij een verlagende stam: orrak = neuzen, fülek = oren

Voorbeelden meervouden bij bijvoeglijke naamwoorden: a pirosak = de rode ^(mv.); a zöldek = de groene ^(mv.)

Bezitsuitgangen (possessiefsuffixen)[4][5] worden gebruikt om de persoon van de bezitter aan te geven. Ook is er onderscheid tussen de uitgangen voor enkelvoudig en voor meervoudig bezit.

Voorbeelden enkelvoudig bezit: napom = mijn dag; bőröndöd = jouw koffer

Voorbeelden meervoudig bezit: kertjeim = mijn tuinen; barátaid = jouw vrienden

Bij de vervoeging van werkwoorden worden achter de stam van het werkwoord uitgangen gebruikt. Bij de verschillende tijden en wijzen worden nog "tekens" geplaatst voor de uitgangen. De uitgangen zijn gewoonlijk afhankelijk van de klinkerharmonie en van de laatste letter van de werkwoordstam. Bezitsuitgangen en persoonsuitgangen lijken voor een deel sterk op elkaar. Bij de vervoeging van werkwoorden[6][7] worden uitgangen gebruikt die volgende zaken kunnen weergeven:

1. de persoon en het getal (dit deel van de uitgang staat achteraan)
2. wijze en de tijd. De tegenwoordige tijd van de aantonende wijs heeft geen eigen teken. De verleden tijd en de andere wijzen hebben een teken, dat staat achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang.
3. de bepaaldheid van het lijdend voorwerp: de onbepaalde en de bepaalde vervoeging hebben ieder hun eigen uitgangen.

De "tekens" worden niet tot de uitgangen gerekend, maar gaan er wel mee samen:

1. teken voor de verleden tijd: -t-,-ott-/-ett-/-ött- achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang
2. teken voor de voorwaardelijke wijs: -ná-/-né- achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang
3. teken voor de aansporende of gebiedende wijs: -j- achter de stam en voor de eventuele verdere uitgang

Ook voor de woordvorming worden uitgangen gebruikt.[8].

Voorbeeld van vorming van een bijwoord: jól = wel, goed; magyarul = Hongaars, op z'n Hongaars; görögül = Grieks, op z'n Grieks

Voorbeeld van vorming van een zelfstandig naamwoord: barátság = vriendschap; segítség = hulp, borász = wijnbouwer, oenoloog

Voorbeeld van vorming van een bijvoeglijk naamwoord: barátos = vriendelijk; ismeretlen = onbekend, debreceni = van Debrecen

De Hongaarse uitgangen kunnen in een bepaalde volgorde achter de woordstam geplaatst worden. In verband met de plaatsing achter de absolute stam kunnen de uitgangen en naamvallen onderscheiden worden in twee groepen.[9] De uitgangen van groep 1 worden geplaatst vóór die van groep 2. De uitgangen van groep 2 kunnen ook direct achter de absolute stam worden geplaatst.

De uitgangen[12] worden gebruikt in het geval van

1. syntactische naamvallen (nominatief, datief, accusatief)
2. uitgangen van plaats en richting (ook wel: lokaalsuffixen)
3. uitgangen voor modaliteit.

Naamvalsuitgangen worden onder andere toegepast bij:

• zelfstandig naamwoorden
• zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden

  Voorbeeld: a piros = de rode, a pirosban = in de rode

• zelfstandig gebruikte telwoorden

  voorbeelden: hármas = nummer drie, a hármast kérem = ik wil de nummer drie; több = meer, többet nem iszom = meer drink ik niet

• voornaamwoorden, als:
  • sommige persoonlijke voornaamwoorden

    Voorbeeld: Ön = U, Önnek = aan/voor U; Maga = U, Magával = met U

  • vraagwoorden

    Voorbeelden: mi = wat, miben = waarin; ki = wie, kivel = met wie; melyik = welke, melyiket = welke^accusatief

  • betrekkelijk voornaamwoorden[13]

    Voorbeelden: ami = dat/wat, aki = wie, amelyik = welke

  • aanwijzend voornaamwoorden

    Voorbeelden: ez = dit/deze, az = dat/die, ezek = deze (meervoud)

De te kiezen juiste vorm van de uitgang hangt af van:

• de stam: het type van de stam, waarachter de uitgang wordt geplaatst
  • standaard, of
  • eindigend op een klinker, of
  • verlagend
• de uitgang: het type uitgang
  • aantal mogelijke vormen (1-harmonisch, 2-harmonisch, 3-harmonisch)
  • veranderlijkheid
  • beginnend met een instabiele klinker, of
  • beginnend met een assimilerende v-,
• klinkerharmonie: de regels van de klinkerharmonie.

Op grond van het gedrag bij klinkerharmonie zijn er zijn drie typen uitgangen te onderscheiden:

1. drie harmoniserende uitgangen, zoals -hoz,-hez,-höz, -szor/-szer/-ször of -ok/-ek/-ök,
2. twee harmoniserende uitgangen, zoals -nak/-nek of -val/-vel
3. onveranderlijke uitgangen, zoals -kor, -ig of -ért

Van de Hongaarse werkwoorden staat in het woordenboek de belangrijkste stam opgenomen. Deze stam van het werkwoord komt overeen met de derde persoon enkelvoud van de tegenwoordige tijd. Deze stam wordt gewoonlijk gebruikt in alle werkwoordstijden. Meer stammen kunnen er zijn bij onregelmatige werkwoorden, bijvoorbeeld voor andere tijden en wijzen. Een veel voorkomende bijzonderheid vormen de -ik werkwoorden, waar de uitgang -ik achter de stam staat bij de woordenboekvorm.

De vervoeging van de werkwoorden vindt plaats door uitgangen voor de personen. De meest uitgangen zijn er in twee harmonische vormen of in drie harmonische vormen, waaruit dan een keuze gemaakt moet worden op grond van de regels voor de klinkerharmonie. De keuze is daarbij afhankelijk van de (laatste) klinker in de stam van het werkwoord. Het grammaticaal geslacht wordt daarbij niet aangegeven. Om de verschillende wijzen en tijden aan te duiden wordt vóór de uitgang nog eerst een "teken" geplaatst, waardoor er een verlengde stam ontstaat.

Voorbeeld: Ül = Hij zit (woordenboekvorm zitten), Ülök = Ik zit (eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd) Ültem = Ik zat (eerste persoon enkelvoud verleden tijd), Üljél = Zit! (gebiedende wijs, 2de persoon)

Voorbeeld ik-stam: Lakik = Hij woont (woordenboekvorm wonen, stam met -ik), Lakunk = Wij wonen (eerste persoon meervoud, Laktunk = Wij woonden (verleden tijd).