Allomorf

Een allomorf is in de morfologie (taalkunde) een vormvariant waarin een morfeem kan voorkomen. De betekenis van de verschillende allomorfen van een morfeem is dezelfde, maar de vorm ervan varieert, meestal afhankelijk van de fonologische omgeving waarin het morfeem voorkomt. Het begrip allomorf staat dus voor alles centraal in de morfofonologie.

Allomorfie kan zowel voorkomen bij gebonden morfemen (woorddelen die niet als zelfstandig woord kunnen voorkomen; over het algemeen zijn dit affixen) als bij vrije morfemen (woorddelen die wel als zelfstandig woord kunnen voorkomen). In het laatste geval spreekt men van stamallomorfie. Overigens is een allomorf van een vrij morfeem vaak een vorm die zich als zodanig niet als zelfstandig woord manifesteert, zoals het eerste deel in de samenstelling scheep-vaart.

Het klassieke voorbeeld van affix-allomorfie in het Nederlands is die van het diminutiefsuffix. Afhankelijk van de fonologische eigenschappen van het grondwoord (bijvoorbeeld het aantal lettergrepen) wordt het verkleinwoord gevormd met een van de volgende vijf suffixen: -je , -tje, -pje, -kje, -etje. Ook bij de vorming van de onvoltooid verleden tijd van Nederlandse zwakke werkwoorden komt allomorfie van het suffix voor; deze tijd wordt gevormd met -te als de stam op een stemloze medeklinker eindigt, en als gevolg van progressieve assimilatie met -de in andere gevallen (zie ook 't Kofschip).

Bovengenoemde gevallen van allomorfie vormen een voorbeeld van complementaire distributie; bij elke stam kan slechts een variant van het morfeem voorkomen.

Er zijn trouwens wel enkele uitzonderingen hierop: zo komt kipje voor naast kippetje.

Stamallomorfie komt in het Nederlands onder andere voor bij woorden op -ng, die wanneer ze binnen een geleed woord voorkomen een allomorf op -nk hebben. Een voorbeeld daarvan is koning, dat de allomorf konink heeft in woorden als koninkrijk en koninklijk.