Agglutinatie (taalkunde)
Agglutinatie is een morfologisch verschijnsel waarbij affixen zoals achtervoegsels aan een woord worden toegevoegd teneinde de betekenis ervan verder te specificeren. Het begrip agglutinatie werd door de Duitse taalkundige Wilhelm von Humboldt geïntroduceerd om talen uit morfologisch oogpunt te classificeren. Het is afgeleid van het Latijnse werkwoord agglutinare, dat samenlijmen betekent.
Talen waarin gebruik wordt gemaakt van agglutinatie – dat wil zeggen dat woorden in morfemen met elk een eigen betekenis kunnen worden opgesplitst – heten agglutinerende talen. Ze zijn tevens synthetisch omdat ze ertoe neigen morfemen aan één woordvorm te rijgen, in tegenstelling tot analytische talen als het Nederlands, Frans en Engels waar de functie van morfemen grotendeels wordt overgenomen door op zichzelf staande woorden (voorzetsels, bezittelijke voornaamwoorden, enz.). Agglutinerende talen dienen ook onderscheiden te worden van de flecterende synthetische talen (zie verder) – hoewel het verschil hier beduidend kleiner is.
Agglutinatie in niet-flecterende (poly-)synthetische talen
In (poly)synthetische talen drukt een affix één betekenis uit zoals de bezitter van het object, het geslacht van die persoon, de locatie van het object (of de richting, als het in beweging is), de tijd (zoals verleden tijd, toekomende tijd), enzovoorts. Wat precies met de affixen uitgedrukt kan worden, verschilt per synthetische taal.
In polysynthetische talen kan een hele reeks affixen ('poly' staat voor 'meerdere') aan een afzonderlijk woord geregen worden. Zodoende doen ze soms dienst als een hele zin.
Een voorbeeld uit het Turks:
| Woord | Affix 1 | Affix 2 | Affix 3 | Toelichting |
|---|---|---|---|---|
| ev | Stam van het woord. | |||
| ev | -im | Het achtervoegsel '-(I)m' geeft dat het bezit aan (het huis is van mij). | ||
| ev | -im | -de | Het achtervoegsel '-(y)dE' drukt de plaats uit (in dit geval 'in'). | |
| ev | -im | -de | -yim | Het achtervoegsel '-(y)Im' drukt de eerste persoon enkelvoud van 'zijn' uit. |
Het Turkse evimdeyim betekent dus ik ben in mijn huis.
Een bekende woordgrap in het Turks is Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdanmısınız?, waarbij het woord Çekoslovakya een maximaal aantal achtervoegsels krijgt. Het betekent zoveel als Behoort u tot degenen die wij niet Tsjecho-Slowaaks hebben weten te maken?.
Een voorbeeld uit het Japans: "tabe-sase-rare-ru", ontleed in morfemen: eten-veroorzaken-kunnen-(tegenwoordige tijd), levert op: "kunnen laten eten".
Agglutinatie in flecterende talen
Wanneer één morfeem meer dan één betekenis tegelijk in zich kan dragen (zie ook porte-manteaumorfeem), bijvoorbeeld "persoon + tijd + modus" bij een werkwoord, of "grammaticale functie + getal" bij een zelfstandig naamwoord, worden – teneinde begripsverwarring te vermijden – dergelijke talen niet "agglutinerend" genoemd, maar "flecterend". In flecterende talen blijft de woordvorming in de regel beperkt tot stam + een of twee morfemen, in tegenstelling tot de polysynthetische talen (zie hoger).
Agglutinatie in analytische talen
Analytische talen kennen weinig van dit soort complexe woordvormen. Dit is niettemin een voorbeeld van agglutinatie in het Nederlands:
| Stam | Affix 1 | Affix 2 | Toelichting |
|---|---|---|---|
| huis | stam van het woord | ||
| huis | -je | het achtervoegsel '-je' drukt uit dat het om een klein object gaat | |
| huis | -je- | -s | de uitgang '-s' drukt uit dat het om meer dan één object gaat |