Het Steen (Antwerpen)

Het Steen, het oudste bewaarde gebouw van Antwerpen, werd gebouwd tussen 1200 en 1225 als poortgebouw van destijds de Antwerpse burcht. Binnen de Burcht bevonden zich belangrijke instellingen zoals de Vierschaar (de voormalige rechtbank), de Sint-Walburgiskerk, het Reuzenhuis, het Steen, de Werf en de Vismarkt. Rond 1520, ten tijde van Karel V, werd het poortgebouw van de burcht grondig verbouwd en noemde men het voortaan "'s-Heeren Steen". In 1549 schonk Karel V het gebouw aan de stad, die het tot 1828 in eigendom had. Van 1303 tot 1823 werd het gebouw als gevangenis[1] gebruikt, daarna diende het als tehuis voor invalide soldaten. Nadat de overheid het gebouw in 1827 had opgeëist, werd het een jaar later aan een houtzager verkocht. In 1842 kocht de stad het gebouw echter weer terug. Een groot deel van de burcht werd in de jaren 1880 afgebroken toen men de kades recht trok en de Schelde verbreedde. Het overgebleven gebouw werd hierna simpelweg "Het Steen" genoemd. Toch werd meteen ook in 1889-1890 een nieuwe vleugel gebouwd en ook andere delen van het gebouw verbouwd.

In 1862 opperde Pieter Génard - als lid van het Antwerpse Comité der briefwisselende leden der Koninklijke Commissie van Monumenten - om in elke provincie een oudheidkundig museum op te richten. Volgens hem was Het Steen de geschikte plaats in Antwerpen hiervoor. De stad steunde het voorstel, zodat door architect Kennes begonnen werd met een restauratie. Op 14 augustus 1864 kon zo het museum opengaan.[2] Dit museum werd in 1952 vervangen door het Nationaal Scheepvaartmuseum, dat echter al meteen van 1953 tot 1958 ontoegankelijk was door verbouwingswerken. Het binnengedeelte van dit museum sloot uiteindelijk de deuren op 28 december 2008. De collectie van het Scheepvaartmuseum werd vanaf 2010 overgeplaatst naar het nieuwgebouwde Museum aan de Stroom. Het gebouw werd in 2012 herbestemd tot "HETSTEEN der wijzen", "een actief vragenhuis voor denkers, dromers en doeners".[3]. In 2018 zijn bouwwerken gestart om het gebouw om te vormen naar een toeristisch onthaalcentrum.

Naar aanleiding van de herbestemming en de daaraan gekoppelde werken werd een beheersplan opgesteld. Deze werd in 2017 goedgekeurd door het Agentschap Onroerend Erfgoed[4]. Door het beheersplan goed te keuren geeft het agentschap toelating voor alle restauratie- en onderhoudswerken die gepland zijn de komende jaren.

Op vrijdag 1 december 2017 is de meerjarenpremieovereenkomst voor de restauratie van het stadhuis en Het Steen ondertekend[5].Voor de restauratie van deze historische gebouwen wordt in totaal ca. 35,5 miljoen euro uitgetrokken. Bijna 11 miljoen euro van dat budget is afkomstig van Vlaanderen dat voor deze projecten een erfgoedpremie toekent. Met de ondertekening van deze overeenkomst tussen Vlaanderen en Antwerpen konden de restauratiewerken aan de twee gebouwen officieel van start gaan.

In mei 2018 zijn de restauratie- en aanpassingswerken gestart die Het Steen omvormen naar een toeristisch onthaalcentrum waar bewoners en bezoekers terecht kunnen voor informatie, tickets, boekingen en exposities. Er komt ook een stadswinkel en een rustruimte met zicht op de Schelde. Een belevingsparcours zal bezoekers en bewoners meer vertellen over de geschiedenis en de identiteit van de stad en het gebouw zelf.

Het ontwerp van het nieuwe Steen is van de hand van noAarchitecten. Het ontwerp vertrekt vanuit de bouwgeschiedenis van het Steen. Het Steen als vrijstaand gebouw, zoals het in 1890 was, vormt de basis. Een nieuwe toren en dakterras vervangt de aanbouw uit de jaren ’50.

Ter hoogte van Het Steen komt ook een nieuw ponton van 350 meter lang waaraan zee- en riviercruises kunnen aanmeren. Passagiers zullen onthaald worden in de nieuwe cruiseterminal[6] in Het Steen.

In 2019 werden er onder de daken al nestvoorzieningen voor de gierzwaluwen geplaatst. Dit met succes want meerdere neststenen zijn inmiddels in gebruik[7].

Tijdens de werken kunnen bezoekers en bewoners meer informatie over de werf en de toekomst van Het Steen terugvinden in het infopunt dat zich in de voormalige Flandriakiosk op het Steenplein bevindt.

• Het Steen komt vaak voor in de verhalen van Suske en Wiske, bijvoorbeeld in de albums De zwarte madam (1947), De 7 schaken (1995), De knikkende knoken en De stuivende stad.
• Bobbejaan Schoepen vermeldt Het Steen in zijn lied 'k Zie zo gere m'n duivenkot (1949): "het is een mansarde vlak neffens een klein stamineeke bij 't Antwerpse Steen, een gezellige buurt." (Vertaling uit het Antwerps: "Het is een (soort) zolderkamer vlak naast een klein cafeetje bij het Antwerpse Steen, een gezellige buurt.)"
• De opera Lohengrin van Wagner speelt zich af in en rond de Antwerpse burcht Het Steen.

1. Het Antwerpse Steen
2. D. VAN DOORSLAER, Biografie van Pieter Genard, stadsarchivaris van Antwerpen (1830-1899), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, faculteit der Letteren en der Wijsbegeerte, 1984, 35-36.
3. Het Steen heropent als 'HETSTEEN der wijzen', Gazet van Antwerpen, 19 mei, 2012
4. Goedgekeurd beheersplan Het Steen. Agentschap Onroerend Erfgoed (26 april 2017).
5. Vlaanderen en Antwerpen ondertekenen overeenkomst voor restauratie van Het Steen en stadhuis. Gazet van Antwerpen (1 december 2017).
6. De werken aan de nieuwe cruiseterminal zijn gestart. AG VESPA (5 november 2018).
7. Gierzwaluwen aan Het Steen. AG VESPA (9 augustus 2019).

• Lijst van kastelen in België
• Lijst van kastelen in Antwerpen

Zie de categorie Het Steen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.