Elsken Joosten

De titelpagina van Reize door de majorij van 's Hertogenbosch in den jaare 1799, geschreven door Stephanus Hanewinkel

Dit spotrijm is overgeleverd door de reisverslagen van de gereformeerde predikant Stephanus Hanewinkel. De predikant trok namelijk in 1799 door de Meierij van 's-Hertogenbosch. Uit een van zijn reisverslagen bleek dat hem ter ore was gekomen dat het grootste deel van de protestanten in het Kempenland aan elkaar verwant waren. Dit zou het resultaat geweest zijn van een bepaalde vrouw, die vele protestantse kinderen zou hebben nagelaten, en nog altijd spottend Geuze Els genoemd werd in een lokaal volkrijmpje. Men rijmde dan spottend: De Geuze Els, heeft de heele Kempen gevels(t). Hanewinkel was van mening dat het spreekwoord hoogstwaarschijnlijk van katholieke herkomst was, aangezien de predikant hier veel verbittering uit kon opmaken. Er bestaan ook andere varianten die afgeleid zijn van het door Hanewinkel ontdekte volksrijmpje zoals: Moeder Els, heeft heel de Kempen met geus gevels(t). Het woord gevelst, dat terug te horen is in beide volksrijmpjes, komt van het werkwoord velsen dat letterlijk "vervalsen" betekent, maar ook gelezen kan worden als "bedorven", "aangestoken" of "verpest". Ook het woord geus, wat in de volksmond een benaming was voor een protestant, werd in dit geval op zijn Brabants uitgesproken en geschreven in enkelvoud, terwijl hiermee de meervoudsvorm geuzen bedoeld werd.[2][1]

Elsken Joosten, ook wel Els of Elske genoemd, werd geboren in het plaatsje Strijp, dat inmiddels een stadsdeel van Eindhoven is. Ze trouwde in ieder geval voor 1635 met de Hapertse smid Aert Jansen. Ze kregen uiteindelijk minimaal negen kinderen, die zich over alle uithoeken van de Kempen hebben verpreid. Deze nakomelingen kenden zich pas later de naam Fabrie toe, een verbastering van het Latijnse woord fabricius, en dat dus refereerde aan het vak van hun vader. In verschillende overleveringen werd lang aangenomen dat de "Geuze Els" pas na de Vrede van Münster, die in 1648 werd gesloten, als buitenstaander in de Meierij was komen wonen. In tegenstelling van wat lang gedacht werd, bleek de familie Fabrie een inheemse protestantse familie te zijn. Aannemelijk is dat Elsken Joosten al vroeg in de 17e eeuw tot het protestantisme is overgegaan, waardoor haar leven, en dat van haar gezin, in het katholieke Kempenland er niet makkelijker op werd. De Vries acht het aannemelijk dat, zo schrijft hij, "zij haar naam ,,Geuze Els” te danken zal hebben gehad aan de wijze, waarop zij in woord en daad opgekomen zal zijn voor hetgeen men in haar tijd noemde ,,het enige ware, Christelijke Gereformeerde geloof”".[6] Volgens De Vries bestaat hierdoor de kans dat onder de protestanten, en dan met name de nakomelingen van Elsken Joosten zelf, het volksrijmpje een bespotting van trots was, die ook zeker bijgedragen zouden kunnen hebben aan de bekendheid van deze fel overtuigende protestantse vrouw. Elsken Joosten behaalde een hoge leeftijd en liet uiteindelijk minimaal vier zonen en vijf dochters na.[5][7]

[8]

• Stephanus Hanewinkel, Reize door de majorij van 'sHertogenbosch in den jaare 1799. (In brieven) (1800) (p. 41-42)
• Petrus Panken & Alexander van Sasse van Ysselt, Beschrijving van Bergeik (1900) (p. 259-263)
• Hendrik Ouwerling, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek deel 4 (1918) (p. 653)
• Jacques Sinninghe, Noord-Brabantsch sagenboek (1933) (p. 285)
• Willem de Vries, Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie XXIII - Nakomelingen van de beroemde "Geuze els" (1969) (p. 66-97, 325-326)
• Willem de Vries, 150 jaar welstand: de Maatschappij tot Bevordering van Welstand, voornamelijk onder Landlieden 1822-1972 (1972)

• Portret in Digitaal Vrouwenlexicon