Dirck Volkertsz. Coornhert

Levensbeschrijving

Dirck Volkertsz. Coornhert werd geboren in Amsterdam. Zijn vader was een welvarend lakenkoopman en zijn moeder, Truy Clementsdochter, kwam uit een zeer vermogende familie. Hij maakte een reis in 1538 door Spanje en Frankrijk.[2] Zijn ouders waren het niet eens met zijn keuze van huwelijkspartner en onterfden hem daarom in 1539. Hij huwde Cornelia (Neeltje) Simonsdochter, die twaalf jaar ouder was dan hij en ging met haar in Haarlem wonen in de St. Jansstraat. Zij was de zuster van Anna Simonsdochter, de maîtresse van Reinoud III, graaf van Brederode, de vader van Hendrik van Brederode, die in het begin van de Opstand een grote rol speelde. Vanaf 1541 was Dirck Coornhert twee jaar lang hofmeester (major domo) in Reinouds kasteel in Vianen. Van 1543 tot 1567 woonde hij weer met zijn vrouw in Haarlem en voorzag vele jaren in zijn levensonderhoud als etser en graveur. Hij werkte als graveur samen met Maarten van Heemskerck. Hij maakte zeer verdienstelijke prenten en de beroemde Hendrick Goltzius werd later zijn leerling. Hij bekwaamde zich ook als jurist. Bovendien kon hij schermen, fluit- en luit spelen, en dichten (hij wordt ook wel genoemd als dichter van het Wilhelmus). Hij was een toneelschrijver en leerde vanaf 1557 Latijn zodat hij de kerkvaders in die taal kon lezen. Coornhert schreef Nederlandse vertalingen van het werk van Cicero, Seneca en Boethius en vertaalde in 1562 de eerste twaalf boeken van Homerus' Odyssee (oorspronkelijk in het Grieks) uit het Latijn.

Hij werd notaris en in 1562 tot stadssecretaris benoemd[3] van het College van Burgemeesters van Haarlem. In die functie leerde hij Prins Willem van Oranje kennen, die de opstand tegen Filips II leidde. Dit maakte hem tot een verdacht man. Na de Beeldenstorm vluchtte hij in mei 1567 tijdelijk naar Keulen. Na zijn terugkeer eind juli werd hij zestien september gearresteerd, voor de Raad van Beroerte gedaagd en enige weken in de Gevangenpoort in Den Haag opgesloten. In 1568 vluchtte hij opnieuw via Kleef en Keulen naar Xanten in het tolerante Hertogdom Gulik. In september 1568 werd hij tot verbanning veroordeeld en al zijn bezittingen werden verbeurd verklaard. In de Duitse landen had hij contact met andere politieke vluchtelingen, met Aggaeus van Albada, en ook met de Prins van Oranje. In 1570 werd er onder de vooraanstaande ballingen geld ingezameld voor militaire invasieplannen. In dienst van de Prins, als secretaris van de Hollandse Statenvergadering, was hij korte tijd terug in Holland. Hij onderzocht het wangedrag van de geuzenleiders Sonoy en Lumey. Hij bekleedde slechts drie maanden de functie van secretaris en was terug in Xanten toen het beleg van Haarlem in 1573 droevig afliep. Na de Pacificatie van Gent in 1576 kon Coornhert zijn ambt van notaris in Haarlem hervatten en in 1580 kreeg hij van het Haarlemse stadsbestuur een schadevergoeding voor de tijdens de vervolgingen geleden verliezen. In 1584 overleed zijn vrouw en werd de Prins van Oranje vermoord. Toen ook de oud-burgemeester van Haarlem, Nicolaes van der Laan, die hem bescherming had geboden, overleed, vertrok hij uit Haarlem om een veiliger heenkomen te zoeken. Coornhert probeerde zich te vestigen in Leiden en Delft, maar in 1585 was hij in Emden, waar hij zijn Zedekunst voltooide en in 1588 verhuisde hij naar Gouda. Daar, in Gouda, publiceerde hij in 1589 Van de Predestinatie, Verkiezinge en verwerpinghe Godes ontwarringe tegen de calvinistische predestinatieleer. In zijn sterfjaar was Coornhert nog verwikkeld in een felle polemiek met de Leidse hoogleraar Justus Lipsius, die in zijn Politica (1589) uiteenzette, dat de overheid het recht zou hebben om, ter wille van de geloofseenheid binnen de staat, andersgelovigen te vervolgen.

Zijn vele geschriften op het terrein van theologie, moraal, strafstelsel en staatsinrichting zijn in het Nederlands in plaats van in het gangbare Latijn gesteld. Hij heeft op die wijze veel bijgedragen aan de verrijking en verbetering van de Nederlandse taal. Hij werd daardoor echter internationaal minder bekend dan bijvoorbeeld Erasmus met wie hij kan wedijveren in belang.

Dirck Volkertsz. Coornhert kan worden gezien als een (religieus) humanist, belangrijk, zij het wat ondergewaardeerde, veelzijdige, verlichte en verdraagzame renaissance-denker en publicist op vele terreinen. Hij kon de enorme hoeveelheid belangwekkende publicaties (boeken, pamfletten, andere geschreven werken, correspondenties), alles op basis van gedegen studies, aan door stipt van 's morgens vier uur tot 's avonds tien uur te werken. Slapen vond hij slechts een noodzakelijk kwaad.

Hij was van huis uit katholiek maar ageerde fel tegen praktijken van kettervervolgingen. Hij is enkele keren op de vlucht geweest wegens zijn anti-rooms-katholieke gezindheid. Hij noemde zichzelf universeel-katholiek. Hij werd verbannen door zowel calvinistische stadsbestuurders als predikanten. Op het eind van zijn leven is hij van Delft naar Gouda gevlucht. In Gouda was in die tijd een liberalere overheid, met als gevolg drukkersvrijheid en een zeer vrijzinnige prediking vanaf de kansel van de St.-Janskerk. De Goudse boekdrukker Jasper Tournay was mogelijk de aanleiding voor zijn keuze voor Gouda. Deze had namelijk al een paar van zijn werken voor hem gedrukt. Tijdens zijn verblijf in Gouda zou deze drukker mogelijk al zijn boeken voor hem hebben gedrukt en uitgegeven.
Coornhert had invloed op Willem van Oranje met wie hij een goed contact onderhield inzake gedachten over religieuze verdraagzaamheid en godsdienstvrijheid.

Dirck Volkertsz. Coornhert overleed in Gouda op 29 oktober 1590. Op de zijgevel van het stadhuis van Gouda hangt een plaquette te zijner nagedachtenis. Coornhert werd begraven in de Grote of Sint-Janskerk te Gouda. Op zijn grafzerk staat als overlijdensdatum 9 oktober 1590 vermeld. De meeste bronnen gaan echter uit van 29 oktober 1590 als datum van overlijden.[1] Het niet de originele grafsteen, maar een later gemaakte kopie: "Gouda sluit Coornhert na verloop van tijd weer in haar hart. De grafsteen krijgt een plek in de kerk, hoewel het een kopie is met foute overlijdensdatum".[4]

Coornhert-Liga

Naar aanleiding van zijn 'gedachtegoed' is rond 1970 de Coornhert-Liga opgericht die zich toelegt op de hervorming van het strafrecht. Deze is naar hem vernoemd vanwege zijn, voor zijn tijd, unieke kritische en onafhankelijke denken over strafrechtspleging. Hij stond een veel meer rationele toepassing van het strafrecht voor. Coornhert was de eerste die zich afvroeg wat de oorzaken waren van de toenmalige criminaliteit. Naar aanleiding van zijn politieke gevangenschap in de jaren 1560, zette hij in het boek Boeventucht zijn ideeën uiteen over een zinvolle wijze van strafoplegging en -uitvoering. Hij bepleitte een voorbereiding van de gedetineerde op de terugkeer in de maatschappij. Mede naar aanleiding hiervan werden later aan gevangenen taken en werkzaamheden opgedragen, zoals in een rasphuis of een spinhuis. Ook veranderde de tot dan zeer wrede manier van toepassen van lijfstraffen.

Korte bibliografie

• 1550 Comedie van de Rijckeman, toneelstuk
• 1561, vertaling van 'de officiis van Cicero'
• 1567 Comedie van Lief en Leedt, toneelstuk
• 1582 Liedboek Dirk Volkertszoon Coornhert
• 1585 Zedekunst dat is Wellevenskunste
• 1587 Boeventucht ofte middelen tot mindering der schadelijke ledighgangers
• 1589 Van de Predestinatie, Verkiezinge en Verwerpinghe Godes ontwarringe
• 1590 Proces vant ketterdoden ende dwang der consciëntien

Externe links

• Universiteitsbibliotheek Amsterdam Digitale collectie van Coornherts Wercken.
• Profiel van Dirck Volkertsz. Coornhert bij de Koninklijke Bibliotheek
• Rozekruis Pers Biografie betreffende Coornhert.

Zie de categorie Dirck Volckertsz. Coornhert van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Meer bronnen die bij deze auteur horen, zijn te vinden op de pagina Dirck Volkertsz. Coornhert op Wikisource.