Renaissance-humanisme

Francesco Petrarca, "vader van het humanisme".[2]

Het woord Humanismus werd in 1808 voor het eerst door de filosoof Friedrich Immanuel Niethammer geïntroduceerd. Hij bedoelde daarmee de pedagogische houding van degenen die niet de leerstof beoordelen in termen van praktisch (materieel) nut, maar het onderwijs als een doel op zich, los van nuttigheidsoverwegingen, nastreven. Een centrale rol wordt daarbij gegeven aan het taalkundige en literaire onderricht.[3] Dit was het traditionele, sinds de Renaissance algemeen heersende onderwijsideaal. Daarom begon men rond het midden van de 19e eeuw de intellectuele beweging uit het tijdperk van de Renaissance, die zulk onderwijsprogramma had geformuleerd en ingevoerd, als humanisme te bestempelen.

Als historische periode-term voor een lange overgangsperiode van de late middeleeuwen tot de vroegmoderne tijd werd "humanisme" door Georg Voigt in zijn in 1859 gepubliceerde boek Die Wiederbelebung des classischen Alterthums oder das erste Jahrhundert des Humanismus geïntroduceerd. Het idee van Johann Gustav Droysen, met name om de term hellenisme voor het met Alexander de Grote beginnende tijdperk te gebruiken, was hierbij zijn voornaamste bron van inspiratie.

Het woord "humanist" duikt voor het eerst tegen het eind van de 15e eeuw op, en weliswaar voorlopig als beroepsaanduiding voor bekleders van een bepaalde leerstoel, vergelijkbaar met de naam jurist of canonist (kerkjurist).[4] Pas in de 16e eeuw werd het ook voor niet-universitaire intellectuelen gebruikt, die zichzelf zagen als humanistae.

Het uitgangspunt van de beweging was het aan Cicero ontleende concept van "menselijkheid" of "humaniteit" (humanitas) en de op deze gerichte onderwijsinspanningen (studia humanitatis).[5] Reeds in de oudheid was (met name door Cicero) benadrukt geworden, dat de mens zich door taal van de dieren onderscheidt. Dit betekent, dat hij in het leren en onderhouden van talige communicatie zijn menselijkheid beleeft en het specifiek menselijke naar voren doet treden. Daarom was de gedachte voor de hand liggend, dat de cultivering van de talenkennis bij de mensen hen pas echt tot mensen maakt, maar hen ook op moreel vlak doet ontwikkelen en hen in staat stelt tot filosoferen.[6] Daaruit kon men besluiten, dat het taalgebruik op het hoogst haalbare niveau de meest fundamentele en nobelste menselijke activiteit is.

Bijna alle humanisten hadden een buitengewone waardering voor esthetiek gemeen. Zij waren ervan overtuigd dat het mooie hand in hand gaat met het waardevolle, het moreel juiste en de waarheid. Deze principiële ingesteldheid uit zich niet alleen in de taal- en letterkunde, maar op alle vlakken van de kunst en de levenswijze. Natuurlijk golden ook in de beeldende kunst de antieke criteria en maatstaven.

Het Italiaanse Renaissance-humanisme vormde zich gedurende de eerste helft van de 14e eeuw en rond 1350 zou de basis zijn gelegd. Haar einde (als tijdperk) kwam, toen in de 16e eeuw haar voortbrengsels als vanzelfsprekend werden beschouwd en er geen nieuwe revolutionaire impulsen meer uitgingen van de humanistische beweging. Il Sacco di Roma (1527) werd hierbij door tijdgenoten als een belangrijk symbolisch keerpunt aangevoeld. Rond die tijd eindigde (volgens de huidige indeling) de hoogrenaissance in de beeldende kunst en tegelijkertijd ook de glansperiode van de met het Renaissance-humanisme verbonden levensgevoel.

Het Italiaans humanisme stond vanaf het begin - dit was reeds zo bij Petrarca - in schril contrast met de rechtswetenschappen. De kritiek van de humanisten op de scholastici vond in deze namelijk een makkelijke prooi, want de gebreken van de scholastieke werkwijze waren voor dit vakgebied bijzonder opvallend. Het rechtswezen was door de waanzinnige activiteit van glossatoren en commentatoren (in het Romeinse recht) alsook door decretisten en decretalisten (in het canoniek recht) steeds complexer en onoverzichtelijker geworden, en het stond - vanuit een humanistisch standpunt gezien - vol van spitsvondigheden en levensvreemde formalismes. De commentaren van de leidende scholastieke civiel-rechtsgeleerde Bartolus de Saxoferrato († 1357) kregen een dergelijke autoriteit dat zij daadwerkelijk - in sommige plaatsen zelfs formeel - kracht van wet kregen. De oorspronkelijke bron van het recht, het antieke Corpus Juris Civilis, werd volgens de humanisten begraven onder een massa van middeleeuwse commentaren. Bovendien hadden zij kritiek op het onbeholpen taalgebruik in wetteksten.

Het humanisme verspreidde zich vanuit Italië over heel Europa. Daarbij was de ontvankelijkheid voor nieuwe ideeën in de verschillende landen zeer verscheiden. Dit bleek uit de verschillende snelheid en intensiteit van de receptie van humanistische ideeën en het feit dat in sommige regio's van Europa, slechts bepaalde delen en aspecten van het humanistische gedachtegoed en levensgevoel weerklank vonden. Verschillend waren ook de bevolkingslagen, die in de verschillende landen als drager van een humanistische beweging in aanmerking kwamen. Zo moest het humanisme zich aanpassen aan de specifieke omstandigheden en behoeften van een land en specifieke weerstanden binnen een land zien te overwinnen. Het gebruik van een humanistisch filologische benadering van de Bijbel werd Bijbels humanisme genoemd.

Het renaissance-humanisme was een onderwijs- en wetenschapshervorming. Daarom betreffen haar nawerkingen, in zoverre ze onafhankelijk van de algemene nawerkingen van de renaissance kunnen worden gezien, het onderwijssysteem en de wetenschapsbeoefening.

• Humanisme (overzicht)
• Zeven vrije kunsten
• Artes mechanicae
• Renaissancefilosofie
• Geschiedenis van de geschiedschrijving

• Mario todte - e.a., art. Renaissance-Humanismus, de.Wikipedia.org (2004-2009).
• N. Abbagnano, Renaissance Humanism, in P.P. Wiener (ed.), The Dictionary of the History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas, IV, New York, 1973, pp. 129-136.
• P. Derkx - e.a. (edd.), Voor menselijkheid of tegen godsdienst? Humanisme in Nederland, 1850-1960, Hilversum, 1998. ISBN 906550589X
• C.L. Heesakkers, Leids humanisme in de vroege Gouden Eeuw, in Hermeneus 66 (1994), pp. 186-196.
• Hermeneus 46 (1974-1975): Themanummer Francesco Petrarca.
  • J.H. Waszink, Het humanisme van Petrarca (pp. 58-64);
  • P. de Vries, Petrarca tussen Middeleeuwen en Nieuwe Tijd (pp. 72-79);
  • T.E.H. Huygen, Enige voor de Renaissance kenmerkende begrippen in de 'Familiarum Rerum Libri' (pp. 79-86).
• II. Renaissance-Humanismus und Reformation, in T. Juelch, Heidelberg und die Kurpfalz, sino.uni-heidelberg.de (2008).
• J. Kraye (ed.), The Cambridge companion to Renaissance humanism, Cambridge, 1996. ISBN 0521430380
• Kraye, Jill en Stone, M. W.F.: Humanism and Early Modern Philosophy, Routledge, 2000
• L. Nauta, Humanisme en de middeleeuwen, in Millennium 16 (2002), pp. 68-77.
• C. Trinkaus, art. Renaissance Idea of the Dignity of Man, in P.P. Wiener (ed.), The Dictionary of the History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas, IV, New York, 1973, pp. 136-147.
• G. Walther, art. Späthumanismus, in Enzyklopädie der Neuzeit: Leseprobe, Stuttgart, 2004, coll. 66-71.
• G. Walther, art. Bildung, in Enzyklopädie der Neuzeit 1 (2005), coll. 223-242.
• R.G. Witt, In the footsteps of the ancients: the origins of humanism from Lovato to Bruni, Leiden, 2000. ISBN 9780391042025