Cyrillisch schrift

Een groot aantal van de letters van het Russische cyrillische alfabet komt ook in andere Slavische talen voor en deze worden dan over het algemeen op dezelfde wijze getranslitereerd. In sommige gevallen is de romanisering echter anders, zoals bij een aantal letters van het Oekraïens.

Zoals ook met het Latijnse schrift het geval is, maken de verschillende talen met het cyrillische alfabet alle gebruik van hun eigen variant. In het Bulgaars komen bijvoorbeeld de letters ë, ы en э niet voor. Het Koerdisch, Oekraïens, Wit-Russisch, Servisch en Macedonisch gebruiken letters die het Russische alfabet niet kent. Daarnaast kan de klankwaarde van verschillende tekens per taal verschillen.

Voor de meeste letters is er geen verschil tussen hoofdletters en kleine letters (behalve de grootte). Iemand die het Latijnse schrift gewend is, kan bij een cyrillische tekst dan ook de indruk hebben dat deze in hoofdletters (of kleinkapitalen) gedrukt is.

In handschrift zijn er wel verschillen, en dat geldt ook voor de cursieve drukletters (die van het handschrift zijn afgeleid). Zo zijn de niet-cursieve т en de м eigenlijk niet anders dan in het Latijnse schrift, maar wordt een handgeschreven т (т) door een Westerse lezer gemakkelijk voor een м (м) aangezien. Andere in cursief afwijkende letters zijn д (д), г (г) en и (и).[2] In handschrift kan д д ook op een handgeschreven Nederlandse g lijken (met de krul naar onder in plaats van boven).

Vooral in de Zuid-Slavische landen is het gebruikelijk dat handgeschreven letters die op elkaar lijken, worden voorzien van een streepje om ze uit elkaar te houden. In deze gevallen hebben п en т een streepje boven de letter, и en ш een streepje eronder.

Het omzetten van cyrillische tekst naar Latijnse letters is een vorm van transliteratie. Voor transliteratie van cyrillische letters bestaan echter verschillende systemen. Dit heeft als gevolg dat men bijvoorbeeld van Russische namen verschillende schrijfwijzen tegenkomt. Zo kan men de naam Горбачёв tegenkomen als Gorbačev, Gorbachev, Gorbachov, Gorbachow, Gorbacxevo, Gorbatjov, Gorbatschow, Gorbatsjev, Gorbatsjew, Gorbatsjov, Gorbatsjow enzovoort. (De transliteratie van de naamsuitgang -ёв als -jev, in plaats van -jov, is te wijten aan de omstandigheid dat in het Russisch de puntjes op de е (ë) doorgaans worden weggelaten.)

Eenvoudig gesteld zijn er twee soorten transliteratiesystemen voor het cyrillisch: internationale en nationale. In de tabel hierboven zijn drie systemen weergegeven, een internationale (ISO/R9) en twee nationale. Het hier weergegeven Engelse systeem is dat van het British Standards Institution, een ander Engels systeem is dat van de Library of Congress.

Het ISO/R9-systeem is ontwikkeld door de Internationale Organisatie voor Standaardisatie (ISO) en is een voorbeeld van een internationaal systeem. Dit systeem is ondubbelzinnig en wordt in de wetenschap algemeen gebruikt, maar daarbuiten minder vaak. Bij dit systeem wordt gebruikgemaakt van diakritische tekens. Een diakritisch teken dat in het Nederlands nooit wordt gebruikt, maar wel belangrijk is voor het ISO/R9-systeem is de háček. In 1995 vernieuwde de ISO dit systeem. Uitgangspunt voor de aanpassing is dat elke cyrillische letter wordt omgezet in een enkel Latijns equivalent.

Bij nationale systemen gaat men uit van de uitspraak van de taal van de context waarin de getranslitereerde woorden of namen worden gebruikt. Als men Joeri op zijn Nederlands uitspreekt, Yuri op zijn Engels, en Youri op zijn Frans, dan komt dat redelijk overeen met de Russische uitspraak van de naam Юрий. De uitgang -ий komt vaak voor en wordt op Wikipedia niet gespeld als -ii of -ij maar als -i. Bij de omzetting van de lettercombinaties ие en ия in ije en ija, bijvoorbeeld in Киев en Известия, levert dat Kijev en Izvestija op, waar de Nederlandse lezer de ij-klank kan zien. Mede om dat te voorkomen, is officieel gekozen voor Kiev en facultatief voor Izvestia. De lettercombinatie ie roept ook weer verwarring op, die kan worden opgelost door gebruik van een trema: Алиев en Алексиевич worden dan Aliëv en Aleksiëvitsj naast Alijev en Aleksijevitsj. Die keuze is vrij.

Aan elk transliteratiesysteem kleven voor- en nadelen. Een voordeel van het ISO/R9-systeem is dat het onafhankelijk is van de in de context gebruikte taal, een nadeel is dat voor de niet-ingewijde lezer onduidelijk is hoe het uitgesproken moet worden. Nationale systemen zijn niet ondubbelzinnig, maar hebben als voordeel dat ze de (autochtone) lezer helpen de naam redelijk goed uit te spreken. Deze problemen bestaan trouwens ook als er geen transliteratie wordt toegepast. Bijvoorbeeld, de plaatsnaam Bordeaux wordt in Latijns schrift bijna overal op dezelfde manier geschreven, waarbij de lezer geacht wordt de juiste uitspraak te kennen. In het Russisch schrijft men echter Бордо (Bordo) en dan is de uitspraak duidelijk, op de klemtoon na.

Een complicerende factor is dat een aantal klanken die de cyrillische letters weergeven niet altijd goed overeenkomen met de klanken van de taal van de lezer, of er zelfs niet in voorkomen. De uitspraak van bijvoorbeeld de cyrillische letter В in het Servisch zit tussen de Engelse V en W, maar komt met geen van beiden precies overeen. Bovendien worden cyrillische letters, vooral in het Russisch, niet altijd op dezelfde manier uitgesproken, dus als men een nationaal transliteratiesysteem juist wil toepassen, moet men ook de uitspraakregels van die taal kennen.