Van den vos Reynaerde

Jacques Panneels & Charles de Vos, Le renard ou le procez des bestes, 1739, The Phoebus Foundation

De belangrijkste reden waarom dit verhaal als een dierenverhaal is opgetekend, is het antropomorfisme. Dieren op menselijke wijze laten spreken en handelen is een bijzonder geschikte manier om mensen op indirecte wijze iets duidelijk te maken. Een dergelijk dierenverhaal toont immers een wereld in spiegelbeeld. Dieren treden handelend, denkend en sprekend op, alsof het mensen zijn. Mensen worden daarentegen doorgaans als domme, instinctieve en redeloze wezens afgeschilderd. Door het publiek deze allegorische spiegel voor te houden, wordt het volk geconfronteerd met hun eigen tekortkomingen zoals hebzucht, vraatzucht en corruptie.

Als bijkomend voordeel kan de auteur zijn beschrijving van de omgekeerde wereld volgens het principe 'man bijt hond' een eerder komisch effect geven. Op die manier is het mogelijk om, indirect en zonder mensen bij naam te noemen, op een aangename en ludieke wijze commentaar of kritiek te geven op de manier waarop het er in de mensenwereld aan toegaat. De auteur kan ook kritiek geven op machtige personen zonder te hoeven vrezen voor represailles, omdat deze kritiek indirect gebeurt, discreet en de personen niet bij naam genoemd worden.

De vos was in de middeleeuwen een niet graag gezien dier. Hij gold als een roofdier, dat veel schade kon aanrichten. Als kippendief kon hij op het platteland honger en zelfs voedseltekort betekenen. De auteur staat bijzonder onsympathiek tegenover Reynaert. Zo beweert hij dat Hi hadde te hove so vele mesdaen, dat hire niet dorste gaan. Die hem beschuldich kent, ontsiet! (Hij had zoveel misdaan jegens het Hof, dat hij er niet naartoe durfde te gaan. Wie zich schuldig weet ontziet het zich.) Bovendien noemt de auteur Reynaert den fellen metten grijsen baerde (een felle kerel met een grijze baard). Fel had in de middeleeuwen een tegenovergestelde betekenis van hoofs. Het is een zeer negatief geladen woord, dat wordt gelinkt aan andere woorden in de tekst (dorper, scalc, ...). Al deze aantijgingen zijn ironisch gebruikt, want een van de conventies van de middeleeuwse roman was dat het hoofdpersonage lovend werd omschreven, met verwijzingen naar vroegere heldendaden als in het oog springende kwaliteiten. Hier doet de auteur dit ook, maar met het tegenovergestelde effect.

De vos was tevens een drager van hondsdolheid en werd gezien als de verpersoonlijking van de duivel. Hij hield zich voor dood, zodat het lijkt alsof hij een lijk is. Daardoor kwamen vogels op hem af en als ze zeer dichtbij waren at hij ze op. Kortom, de vos was een doortrapt, boosaardig, onheilspellend dier.

Van den vos Reynaerde bevat tal van satirische verwijzingen naar de standenmaatschappij: zowel de adel als de geestelijkheid moeten het flink ontgelden. Enkele voorbeelden hiervan zijn dat de priesters in het verhaal zich niet aan hun celibaat houden terwijl de adel lui en incompetent is. Ook de derde stand blijft niet gespaard; wanneer het volk Bruin de Beer te lijf gaat, lijken ze wel een bende primitievelingen. Ze slaan op hem met het hele huisraad van 'pollepels' tot een spoel van het spinnewiel. Ook de namen van de vrouwen uit het volk zijn duidelijke verwijzingen naar verscheidene zonden. 'Vuilemaerte' kan men beschouwen als gemakkelijk om mee te verkeren, bijna een slet. In 'Ogerne' is dan weer de uitspraak "O gerne" te verstaan, wat aan een prostituee doet denken. Ook de priestersvrouw 'Julooke', " Jou lok ik", is een vrouw van laag allooi. Zelfs Ysegrijns vrouw Haersinde is niet van dubbelzinnigheid gespeend. Vergelijk: 'Haar zint het', 'Haar zonde' of zelfs 'Aersende'.

Duitstalige Reynaert-editie uit 1752

Het Reynaert-verhaal is een van de weinige stukken in de Nederlandse literatuur die buitenlandse literatuur beïnvloed heeft. Geoffrey Chaucer gebruikte materiaal van het bekende Vlaamse verhaal in zijn Canterbury Tales, met name het verhaal van Cantecleer de Haan en Reynaert. In 1485 vertaalde William Caxton het hele verhaal naar The Historie of Reynart the Foxe. Tybalt uit William Shakespeares Romeo en Julia is genoemd naar Tybeert de Kater. Goethe schreef ook over de geslepen vos in zijn fabel Reineke Fuchs. Het werk werd rond 1200 ook vertaald naar het Latijn, onder de titel "Reynardus Vulpes" door Balduinus Iuvenis. Op zijn beurt heeft Dr. R.B.C. Huygens deze Latijnse vertaling terugvertaald naar het Nederlands (1967).

• In Amsterdam is de Reinaert de Vosstraat gelegen
• Plaatsen uit de omgeving van de Zeeuws-Vlaamse stad Hulst worden in het boek genoemd: Absdale en Hulsterloo. In de stad staat eveneens een groot standbeeld met de dieren uit het gedicht. Er is ook een school naar Reynaert vernoemd, namelijk het Reynaert College.
• De Britse illustratrice Mary Tourtel gebruikte Reinaert de Vos als personage in haar eerste verhalen van Bruintje Beer, waar Reinaert voor de eerste keer verscheen in het verhaal Rupert and Reynard Fox. Begin en midden jaren 20 keerde Reinaert regelmatig terug in haar Bruintje Beer-verhalen als schurk, oplichter, inbreker of dief.
• In 1941 werd in Nederland in opdracht van de NSB een tekenfilmversie van het verhaal gemaakt, gebaseerd op een romanbewerking door Robert van Genechten. De plot werd echter aangepast aan de nazi-ideologie. Reynaert is in deze animatiefilm de held van het verhaal, en de leeuw Koning Nobel is gestorven. Koning Boudewijn wordt voorgesteld als een ezel. De slechteriken in het verhaal zijn een groep neushoorns, karikaturen van joden, die de dieren financieel uitzuigen en opjutten te trouwen met andere diersoorten, waardoor er allerlei bizarre nieuwe diersoorten ontstaan. Deze uitermate racistische en antisemitische film werd uiteindelijk nooit in het openbaar vertoond en pas in 1991 teruggevonden. In 2005 kwamen nog nieuwe scènes uit de film boven water.[2]
• Louis Paul Boons Wapenbroeders, een herschrijving van het klassieke dierenepos, verscheen in 1955. Het waren oorspronkelijk korte stukjes, gepubliceerd in het tijdschrift Front.
• De neerlandicus Harrie Dister maakte in 1967 op rijm een toneelbewerking van Van den Vos Reynaerde die met succes enige malen in Roermond werd uitgevoerd, met in de hoofdrol Jozef van den Berg.
• Paul Biegel schreef in 1972 een moderne bewerking van het verhaal.
• Het tijdschrift Tiecelijn, dat is opgericht in 1988, is geheel gewijd aan de studie en het naleven van dit dierenverhaal.
• In het Suske en Wiske-verhaal De rebelse Reinaert (1998) komen de hoofdfiguren in contact met Reynaert (die hier in feite symbool staat voor Marc Dutroux).
• Van Leo Faes verschenen twee Reynaertstrips: Reynaerts wraak (1998) en De moordenaars van Malpertuus (2017, gebaseerd op Le mort de Renard van Guillaume, marquis de Madoc).
• In de Oost-Vlaamse stad Deinze, trekt om de vijf jaar de Stoet van Canteclaer (genoemd naar de haan) door de straten. Bovendien heeft Deinze ook een wijk waar alle straten genoemd zijn naar personages uit Van den vos Reynaerde. Concreet gaat het over de Reynaertstraat, de Tijbaartstraat, de Hermeleinestraat, de Cobbestraat, de Grimbaartstraat, de Kuwaardestraat, de Nobelstraat en het Canteclaerplein. Daarnaast heeft Deinze ook twee beelden van de hand van kunstenaar Chris Ferket die verwijzen naar het verhaal: in de Tolpoortstraat staat het beeld Reynaert op het graf van Coppe en in recreatiepark De Brielmeersen staat een beeld met als titel Reynaert leert Isengrijn klokken luiden.
• In de Maastrichtse buurt Malpertuis, de naam van Reinaerts woning, zijn de straten genoemd naar de figuren uit Van den vos Reynaerde. Ook in het Zeeuws-Vlaamse Nieuw-Namen, het Friese Kollum en in een wijk in het Vlaamse Belsele zijn de straten genoemd naar de hoofdfiguren. In Gent zijn ter hoogte van de Brugsesteenweg 5 straten genoemd naar personages uit het verhaal: de Cantecleerstraat (genoemd naar de haan), de Coppestraat (genoemd naar de kip), de Isegrimstraat (genoemd naar de wolf) en het Grimbertpad (genoemd naar de das) alsook het Koning Nobelplein.
• In 2006 schreef de Friese dichter en schrijver Steven H.P. de Jong zijn eigen bewerking van het verhaal, getiteld Neam my mar Willem (Noem mij maar Willem). Het verhaal van de vos wordt in het boek verteld door een oude verteller, die zichzelf aan het eind Willem noemt. Dit verwijst naar de Willem die het originele verhaal schreef. Het boek speelt dan ook in het Giekerk (Gytsjerk) van 1200.
• In 2008 publiceerde de Nederlandse rapper Charlie May zijn rapversie van de Reinaert in het jeugdboekenfonds van Uitgeverij Holland, getiteld Reinaert de Vos ... gerapt, met bijbehorende cd. Volgens de historicus Herman Pleij benadert May de oorspronkelijke wijze van voordragen van dit aanvankelijk verbale kunstwerk.
• Van den vos is een muziektheaterproductie uit 2013 van FC Bergman.
• Fokke & Sukke hebben een reeks cartoons gewijd aan de vaderlandse geschiedenis en literatuur, Fokke ende Sukke. In "Fokke ende Sukke kennen altijd wel een mannetje" moet hun madocke, hier een fictief apparaat zonder af te leiden functie, gerepareerd worden. Ze besluiten dit naar Willem te brengen om het te laten maken. De grap verwijst naar het onbekende verhaal dat in het begin van de Reinaert vermeld wordt.
• In 2018 bewerkte hiphop-theatercollectief DIEHELEDING de tekst tot de muziektheaterproductie Fox Populi.

Diverse antropomorfe vossen in stripverhalen danken hun naam aan het Reynaert-verhaal. Zo is de naam van Brer Fox − een creatie van Walt Disney − in het Nederlands vertaald als Rein Vos. De vos uit Paulus de boskabouter heet eveneens Rein.

• De overgave van Reinaert de vos, door Leonard van Munster
• The Phoebus Foundation is de eigenaar van meer dan 350 boeken over Reynaert de Vos, van de vroege 16de eeuw tot vandaag. Deze collectie werd in 2018 tentoongesteld onder de vorm van een 'expeditie' rond het middeleeuwse dierenepos. Daarvoor werkte de Stichting samen met Rik Van Daele, secretaris-penningmeester van het Reynaertgenootschap.

Doordat geen van de vijf handschriften verlucht zijn, zijn de oudst bekende illustraties deze van de Haarlemmer meester, overgeleverd in de Antwerpse rijmincunabel van Gheraert Leeu met Reynaerts historie (1487-90). Slechts drie van de minstens 38 houtsneden zijn echter bewaard. In de Lübeckse druk van Reynke de vos (1498) is voor het eerst een complete cyclus Reynaertillustraties overgebleven, bestaande uit 68 prenten aangevuld met materiaal uit ander werk.

Onder de moderne illustratoren hebben verschillende zich onderscheiden, waaronder Gustave van de Woestijne (1909),[3] Bert Bouman (1979)[4] en Marc Legendre met een bijzondere stripversie (2010).[5]

Voor een verhalende tekst in het Nederlands zijn de vijf handschriften waarin Van den vos Reynaerde is overgeleverd een significant aantal, wat wijst op de populariteit van het verhaal, dat zich trouwens naar verschillende delen van het taalgebied had verspreid. Twee manuscripten, het Comburgse handschrift en het Dyckse handschrift, bieden een complete tekst. De Dyckse codex is ouder, maar toch vertrekken de meeste edities van de Comburgse tekst omdat die in het Vlaams is gesteld zoals het (verloren) origineel. De Dyckse Reynaert is door een Hollandse kopiist afgeschreven van een Vlaamse tekst, wat een mélange opleverde inzake taalvormen en spellingconventies. Bovendien is het slot van de Dyckse Reynaert klaarblijkelijk ingekort (af te leiden uit de afwezigheid van het acrostichon ‘BI WILLEME’).

De vijf overgeleverde manuscripten zijn (in volgorde van geraamde ouderdom):

• Rotterdams handschrift (G), perkament, Geldern-Kleef, ca. 1260-1280 (63 deels verminkte verzen, ontdekt in 1933)[6]
• Darmstadts handschrift (E), perkament, Nederlands Limburg, ca. 1275-1300 (287 verzen, ontdekt in 1889)[7]
• Dycks handschrift (F), perkament, Nedersticht/Oost-Holland, ca. 1330-1360 (3393 verzen, ontdekt in 1907), zie on-line[8]
• Comburgs handschrift (A), perkament, Oost-Vlaanderen, begin 15e eeuw (3469 verzen, ontdekt eind 18e eeuw), zie on-line[9]
• Brussels handschrift (J), papier, Oost-Vlaanderen, ca. 1400-1415 (369 verzen, ontdekt in 1971)[10]

Ook de handschriften en oude drukken van Reynaerts historie, een boek dat Van den vos Reynaerde bewerkt en voortzet, vormen een bron voor die laatste tekst.

• André Bouwman en Bart Besamusca (red.), Reynaert in tweevoud, vol I., Van den vos Reynaerde, 2002.
  Kritische editie vertrekkend van het Comburgse handschrift, met inleiding en woordverklaring.
• Jozef Janssens e.a. (red.), Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, 1991.
  Kritische editie vertrekkend van het Comburgse handschrift.
• Frank Lulofs (red.), Van den vos Reynaerde, 1983.
  Standaard kritische uitgave met woordverklaring en aantekeningen.
• Wytze Gs Hellinga (red.), Van den vos Reynaerde, vol. I, Teksten. Diplomatisch uitgegeven naar de bronnen vóór het jaar 1500, 1952.
  Standaard diplomatische editie van alle handschriften (correcties in Spiegel der Letteren, 1964-65, nr. 8, p. 31-37).
• Jacob Wijbrand Muller (red.), Van den vos Reinaerde. Inleiding met aanteekeningen, lijst van eigennamen, tekst, 1944.
  Genormaliseerde kritische editie.
• Ernst Martin (red.), Reinaert. Willems Gedicht Van den vos Reinaerde und die Umarbeitung und Fortsetzung Reinaerts Historie, 1874.
  Bundeling van de twee Middelnederlandse Reynaertteksten met nog steeds relevante inleiding en annotaties in het Duits.

Er is geen gebrek aan moderne hertalingen van het Reynaertverhaal, al lopen de benaderingen en de kwaliteit uiteen. Versvertalingen zijn onder meer gemaakt door Jan-Frans Willems (1834),[11] Hubert Melis (1926),[12] Ernst van Altena (1979),[13] Arjaan van Nimwegen (1979) en Walter Verniers (2012).[14] Deze overzettingen zijn allemaal op rijm en nemen daarom, behalve misschien Melis, de nodige vrijheid met de Middelnederlandse tekst. Getrouwer aan de inhoud zijn de prozavertalingen van Hessel Adema (1985), Rik Van Daele (1989) en vooral van André Bouwman en Bart Besamusca (2007).[15]

Voorts zijn er talloze bewerkingen, navertellingen en inkortingen.

On-line zijn beschikbaar:

• André Bouwman en Bart Besamusca, Over de vos Reynaert, 2007 (proza)
• Walter Verniers, Van den vos Reynaerde, naar het Comburgse handschrift , 2012 (rijm)
• Jan-Frans Willems, Reinaert de vos. Naer de oudste beryming , 1834 (rijm)

• Jozef Janssens en Rik van Daele, Reinaerts streken: van 2000 voor tot 2000 na Christus (Leuven: Davidsfonds/literair, 2001).
• Martin Zebracki, Het grenzeloze land van Reynaerde. Geografie 20 (2011: 2), p. 30-33.
• Paul Wackers, Reynaert de Vos, in: W.P. Gerritsen en A.G. van Melle, Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst, 1993, p. 269-279
• Klaas Hanzen Heeroma, De eerste Reinaert en zijn voorbeeld, in: K. Heeroma, De andere Reinaert, 1970, p. 10-114.
• J.W. Muller, Van den vos Reinaerde. Exegetische commentaar , 1942.