Symfonie nr. 2 (Rachmaninov)

Vanwege de aanzienlijke lengte van het werk is de symfonie onderwerp geweest van veel herzieningen, in het bijzonder in de jaren veertig en vijftig, die het stuk van ongeveer één uur tot circa 40 minuten terugbrachten. Vandaag de dag wordt het werk meestal in zijn geheel uitgevoerd, zij het soms met weglating van een herhaling uit het eerste deel en een coupure in het laatste deel.

De symfonie bestaat uit vier delen:

• Largo - Allegro moderato
• Allegro molto
• Adagio
• Allegro vivace

De symfonie heeft, in lijn met de Russische symfonische traditie, een duidelijke dramatische volgorde. De traditie zoals die door de voorgangers van Rachmaninov werd gevestigd legt de nadruk vooral op het motief en op een “oneindige en “mooie” stroom van muziek”, zoals we dat bij Tsjaikovski's Vijfde symfonie (ook in e mineur) en later bij Balakirevs tweede symfonie en Prokofjevs Vijfde symfonie tegenkomen.

Het eerste deel is broeierig en mysterieus; intens dramatisch en wisselt tussen “stormachtige conflicten en een serene visie.” De cello’s en de contrabassen introduceren het melodische motto in de “langzame…dichte structuur” van het Largo, dat een ongewoon lange introductie vormt voor het eerste thema. In het Allegro moderato rondt Rachmaninov het “restant” uit het eerste thema af, in de vorm van een sonate, wat de ontwikkeling oproept van de largo introductie alvorens de spanning wordt opgebouwd naar een tweetal climaxen. Tegen het eind van dit deel ontwikkelt zich een ander thema, in G majeur, grotendeels gedragen door de strijkers. Het deel eindigt met hetzelfde motief als het largo in een coda, met dezelfde energie en in hetzelfde tempo als daarvoor, maar lichter en korter van als de "juiste" afsluiting van het largo in de introductie.

In de structuur van de traditionele Russische romantische symfonie gaat het scherzo vooraf aan het langzame deel (zoals bij Borodin en Balakirev). Het eerste motief wordt grotendeels uitgevoerd door de hoornsectie. Er is een tweede thema dat refereert aan het eerste deel, en dat uiteindelijk het definitieve motief voor het hele werk wordt. Het koraal van de kopersectie aan het eind van het scherzo is kil en afkomstig uit het Dies Irae, een Gregoriaanse klaagzang voor de doden die vele in van Rachmaninov’s werken voorkomt en grote invloed op zijn creatieve leven heeft gehad (zoals in het Dodeneiland, de Rapsodie op een thema van Paganini, zijn Eerste symfonie, en de tweede serie van de Symfonische dansen. Het korale thema van de kopersectie duikt later op de cadens van het laatste deel.

Dit thema, opnieuw verwant aan het motief van de compositie, komt voornamelijk door de eerste viool tot uitdrukking, in een extreem romantische stijl en melodie, waarvan de echo in een solo van de klarinet- en de hobosectie terug te horen is. De symfonie bereikt haar emotionele climax in dit deel, na door de althobo en de viool ingelaste passages gevolgd door een rêverie van de klarinet dat doet denken aan het eerste deel, en het algemene motief van de compositie verder tot ontwikkeling brengt; deze ontwikkeling wordt beschouwd als een toevoeging aan de introductie van het largo uit het eerste deel. Aan het einde van het Adagio komt het motief in zijn originele vorm terug, wat opnieuw verband legt met het eerste deel, en wat duidelijk beschouwd wordt als een zeer begaafde geraffineerde manier om de introductie van het Largo uit het eerste deel definitief af te sluiten.

In de Russische symfonische traditie worden de motieven en thema’s van de voorafgaande delen “collectief opgesomd” in de finale. Het laatste deel is groots en meeslepend, in sonatevorm gegoten, en bevat de essentie van het werk. Een aantal ideeën zijn duidelijk aanwezig in de finale: het openingsthema, het marsthema, en de terugkerende romantische strijkersmelodie uit het derde deel.