Pekel A (rivier)

De Pekel A (ook Pekel Aa) is een riviertje tussen Oude Pekela en De Bult ten oosten van Winschoten waar het in de Westerwoldse Aa stroomt.

De Pekel A bij Zuiderwuppen ten zuiden van Winschoten

De naam Pekel A komt waarschijnlijk van het woord pekel ('met zout verzadigd water') en A verwijst naar 'een waterloop'; de Pekel A is dus 'de zilte stroom'. Door de inbraak van de Dollard verziltte de monding van het riviertje dat hier uit het hoogveen in zee stroomde. Volgens een zestiende-eeuwse overlevering was in 1418 voor het eerst de werking van eb en vloed tussen Winschoten en Blijham merkbaar. In 1427 gold de rivier voor het eerst als scheiding tussen Westerwolde (met Bellingwolde en Blijham) en het meest westelijke deel van het Reiderland (Reyderland op de westerzyd der Ee) dat later bij het Oldambt zou worden gevoegd. De Pekelborg, de Pekelbrug en de Pekelham worden omstreeks 1482 vermeld. Maar pas in 1566 wordt de rivier Pekell Ae met name genoemd.

De oorspronkelijke naam van de rivier was mogelijk Reider Ae: een kaart uit 1616/17 vermeldt de naam als de Olde Reijder Ae alias de olde Pekel Ae.[1] Andere documenten stellen de Pekel Aa gelijk aan de Rydt of Rensel die de grens tussen Winschoten en Blijham vormde.[2]. Deze grens liep verder zuidwaarts in de vorm van verdwenen zijstroom die nog op de hoogtekaart is te zien. Later kwam hiervoor in de plaats de Veensloot of Veenkensloot (1562), die zich aftakte van de Pekel A en vervolgens zuidwaarts langs de marke van Hoorn liep.

In het begin van de zestiende eeuw bereikte de Dollard zijn grootste omvang en wiste de benedenloop van de veenrivier min of meer uit, tot ongeveer het huidige dorp Oude Pekela. In de tweede helft van de zestiende eeuw viel het land rond de oude benedenloop weer droog door opslibbing en ontstond er een nieuwe waterloop die de naam Pekel A kreeg. Aanvankelijk lag er vermoedelijk een sluis bij Winschoterhogebrug, die bij volgende inpolderingen meermalen werd verplaatst. Omstreeks 1590 ontstond de nederzetting Winschoterzijl.

Oorspronkelijk stroomde de Pekel A ten westen van het eiland Ulsda en mondde eerst verderop uit in de Westerwoldse Aa. Bij Winschoten verenigde hij zich met de Rensel, een veenriviertje dat in de omgeving van Westerlee ontsprong. In 1596 maakte men een doorbraak naar de Westerwoldsche Aa bij De Bult, die werd betiteld als Nije Rensel. Het afgesneden deel werd daarna Heerensloot of Olde Rensel genoemd. Die was vooral belangrijk als grenssloot tussen Beerta en het stadsbezit op het voormalige eiland Ulsda. Enkele meanders van de rivier in Oude Pekela werden rond 1600 afgesneden, andere delen werden rechtgetrokken. Het nieuwe kanaal kreeg de naam Clocks Nieuwe Diep. De kronkelende oude loop werd voortaan Olde Aa genoemd.

De rivier is de naamgever van de dorpen Oude Pekela, Nieuwe Pekela en Boven Pekela. Het gedeelte door de Pekela's maakte vroeger ook deel uit van de Pekel A en vormde de bovenloop ervan. De oorsprong van de veenrivier lag in het Hoetmansmeer ten westen van het huidige Boven Pekela. In 15e eeuw bouwde de stad Groningen bij Zuiderveen de Pekelborg.

In 1728 werd de Pekel A gekanaliseerd en kreeg de naam Pekelder(hoofd)diep. De kanalisatie was nodig vanwege de ontginning van het veen. Langs het kanaal ontstonden achtereenvolgens de dorpen Boven Pekela (het huidige Oude Pekela), Nieuwe Pekela en Boven Pekela.

Vanaf de Blijhamsterbrug in Oude Pekela stroomafwaarts draagt de rivier nog steeds de naam Pekel A. Even ten noorden van deze brug ligt de jachthaven. Een paar honderd meter stroomafwaarts, ter hoogte van de plek waar de Zuiderveense Hoofdwijk bij de Pekel A uitkomt, ligt de in 2007 aangelegde keersluis met gemaal in het riviertje. Deze keersluis gaat dicht bij een waterstand van 1,80 meter boven NAP (1,25 meter boven normaal). In zulke gevallen zorgt het gemaal naast de keersluis ervoor dat de bovenstrooms gelegen gebieden droog blijven.[3] De Zuiderveense Hoofdwijk was voor 1990 rechtstreeks verbonden met de Pekel A en voor de scheepvaart toegankelijk. In de jaren tachtig is het gemaal Oude Pekela gebouwd waarmee deze waterloop en de omliggende landerijen worden bemalen. Op het gemaal staat het kunstwerk De Praam van Peter Huijgen. Deze bestaat uit een punterachtig vaartuig in een kooi. Het verbeeldt de triomf van de techniek over de natuur, waardoor de vrije stroming van het water in het hoogveen is verdwenen en de eens levendige scheepvaart over het riviertje teloor is gegaan, ingekooid als het ware.[4]

Direct stroomafwaarts ligt het in 2007 aangelegde waterbergingsgebied Tusschenwegen dat bij een hoge waterstand in de Pekel A als buffergebied. Het is als natuurgebied ingericht en wordt beheerd door Staatsbosbeheer[5]. Op de plek waar de Rensel uit Winschoten in Pekel A uitmondt ligt Winschoterzijl. Hier lag tot in de 19e eeuw een schans. Binnen deze schans bevond zich in die tijd de Lutherse kerk van Winschoten. Tegenwoordig is Winschoterzijl een natuurgebied tussen de A7 en de Pekel A, dat samen met de Zuiderwuppen, dat aan de andere over van de Rensel ligt, een lint van natuurgebieden langs de Pekel A vormt.

Langs de Pekel A, van Blijhamsterbrug tot de Bult, ligt een toeristisch fietspad, grotendeels over de voormalige jaagpaden. Het riviertje is bevaarbaar voor pleziervaart met een maximale diepgang van 2,5 meter (de toegang tot de jachthaven is maximaal 1,80 meter diep) en een maximale doorvaarthoogte van 2,60. De vaarweg is 7 meter breed[6].

• 
  De Pekel A op een kaart uit ca. 1865
• 
  Pekel A vanaf de Blijhamsterbrug stroomafwaarts op de topografische kaart van 1933
• 
  Benedenloop van de Pekel A tot aan de monding bij de Bult op de topografische kaart van 1933
• 
  Gemaal Oude Pekela met kunstobject De Praam van Peter Huijgen

Zie de categorie Pekel A (rivier) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.