Nieuwstraat (Kerkrade)

In 1104 werden Herzogenrath (betekenis: "de rooiing van de hertog") en Burg Rode voor het eerst bij geschrifte vermeld. Kort daarna werd in het gebied een kerk gebouwd en ontstond er een tweede stadscentrum: Kerkrade, de "kerk op de rooiing". In 1282 werden de intussen aan elkaar gegroeide nederzettingen voor het eerst samen vermeld als Land van 's-Hertogenrade. Al in deze tijd werd er in dit gebied steenkool gewonnen, waardoor de welvaart van het gebied werd gegarandeerd. De landerijen en kolenmijnen waren in het bezit van de abdij Rolduc.

Om de kolen beter naar Aken te kunnen vervoeren, organiseerden de monniken van het klooster in opdracht van abt Chaineux vanaf 1760 de uitbreiding en bestrating van het regionale wegennet.[2][3] Een nederzetting tussen de twee steden kreeg door zijn gebruik als handelsstraat de naam Straß. De straat die deze plaats scheidde werd toen de "Nieuwstraat" genoemd. Het werd in 1783 onder de nieuwe naam ingewijd.

Als gevolg van het Congres van Wenen werd de landsgrens tussen Pruisen en de Nederlanden opnieuw vastgesteld. Op 26 juni 1816 werd het Traktaat van Aken gesloten tussen de Pruisische koning Frederik Willem III en de Nederlandse koning Willem I. Het riviertje de Worm, dat door de stad Herzogenrath/Kerkrade stroomde, en de Nieuwstraat werden als belangrijke handelswegen als nieuwe natuurlijke grenzen aangewezen.[4] Hierdoor werd de stad in tweeën gesplitst. Het oostelijke deel moest als Herzogenrath een zelfstandige gemeente van Pruisen worden, het westelijke deel bleef als Kerkrade tot de Nederlanden behoren.

De Nieuwstraat was nu officieel de landsgrens en splitste de stad die tot dan bij elkaar hoorde. Er bleef een levendige economische en culturele uitwisseling tussen de twee zijden van de Nieuwstraat bestaan, waaraan ook de 50 extra douanebeambten in maart 1821 niets konden veranderen.

Pas een jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gaf keizer Wilhelm II opdracht tot het plaatsen van een hek tussen het bezette België en Nederland. Te veel Duitse soldaten waren over de open grens naar Nederland gedeserteerd en de smokkel is uit de hand gelopen. In de Nieuwstraat begon de 300 km lange afscheiding, die onder de bevolking al snel de naam "doodshek" kreeg. Op bevel van de Duitse grensbewakingscommandant Majoor Graf von Faber-Castell van 1 juli 1915 werd het hek over de gehele lengte met 2000 volt geëlektrificeerd.[6] Het stuk grens tussen Herzogenrath en Kerkrade werd niet geëlektrificeerd. Voor de eerste keer was de straat opgedeeld door een obstakel. In 1916 werd aan de kant van Kerkrade een tweede hek geplaatst om de Duitse smokkelaars tegen te houden. Beide afrasteringen werden in 1918 weggehaald en door grenspalen vervangen, die alleen nog de grens markeerden. Maar waar voorheen de hele Nieuwstraat Duits grondgebied was, werd de grens nu in opdracht van de Franse bezetters naar het midden van de weg verplaatst.

Al in 1923 ontstonden er geschillen tussen beide landen over het precieze verloop van de grens in de Nieuwstraat. Nadat het geschil niet kon worden beslecht, werd er een Nederlands-Duitse commissie ingeschakeld om het precieze grensverloop te verduidelijken. In de commissie zaten onder andere de burgemeesters van Kerkrade en Herzogenrath. Op 29 november 1930 kwamen ze tot de oplossing dat de straat in het geheel aan Duitsland toebehoorde. Dit veranderde echter niets aan het smokkelprobleem. De douanebeambten weigerden het bevel om op kinderen te schieten op te volgen, waardoor de smokkel een populaire activiteit werd voor de kinderen die er woonden. De douane reageerde door te laten weten dat de smokkel niet alleen betekent dat kinderen van school wegblijven, maar ook gevolgen kan hebben voor de gezondheid. Vleeswaren die op het lichaam werden gedragen zouden snel bederven en de koffie zou de huid van kinderen blijvend zwart maken.[7]

In het nationaalsocialistische Duitsland nam de Gestapo de controle over de grens aan de Nieuwstraat over en nam zijn intrek in een eigen gebouw. Omdat het bevel om te schieten nu weer strikt werd gehandhaafd, kwamen de smokkel en de grensoverschrijdende uitwisseling tussen de steden tot stilstand. In 1938, tijdens de bouw van de Westwall, werd de Nieuwstraat opnieuw in het midden door een afscheiding gesplitst. Na de Duitse bezetting van Nederland op 10 mei 1940 werd de afscheiding niet afgebroken, de stad bleef gesplitst en door verschillende besturen bestuurd.

Na de bevrijding van Kerkrade sloopten de bewoners de afscheidingen, maar de geallieerden plaatsten direct een nieuwe prikkeldraadversperring van 2,30 meter hoog. Op 23 april 1949 voerden de Nederlanders een grenscorrectie door, door een nieuw hek op te zetten aan de Duitse kant. Zonder verdrag werd de hele Nieuwstraat dus Nederlands grondgebied. Opnieuw moest de sterke smokkel onder controle worden gebracht. De smokkel in de Nieuwstraat, die sinds het einde van de oorlog weer in opkomst was, moest onder controle worden gebracht.[8] Reeds de eerste sacramentsprocessie na de oorlog op 8 juli ging de geschiedenis in als de smokkelprocessie. Talrijke Kerkraders gebruikten de processie om hun familie en vrienden goederen toe te stoppen.[9] Alleen al in 1947 werden 6878 Duitse kinderen door Nederlandse douanebeambten opgepakt en over de grens teruggestuurd.[10] Dit was slechts matig succesvol. Vooral kinderen speelden aan beide kanten van de afscheiding met elkaar, ze gooiden bijvoorbeeld ballen naar elkaar over het obstakel heen. Pas langzaam ontdekten de autoriteiten dat veel van deze ballen eigenlijk ballonnen of sokken waren, gevuld met smokkelwaar (meestal koffiebonen), die de kinderen na ontvangst snel verwisselden.

In 1950 opende zich een diep gat in het midden van de stoep van de Nieuwstraat. Aanvankelijk dacht men aan een uitspoeling, maar al snel bleek dat er vanuit een leeggehaalde put een tunnel onder de hele straat was gegraven. De tunnel had een diameter van 60 tot 80 cm en een lengte van meer dan 60 meter. De smokkelroute had nooit kunnen functioneren, omdat de weg onjuist was berekend. De tunnelbouwers waren te vroeg naar boven gaan graven, waardoor ze niet bij de beoogde woning aan de Nederlandse zijde uitkwamen.[11] Hoewel duidelijk was dat de tunnel naar het huis van een Kerkraadse mijnwerker had moeten leiden en veel bewoners aan beide zijden van de straat waarschijnlijk de identiteit van de smokkelaars kenden, is geen van de tunnelbouwers ooit ontdekt of gearresteerd. De smokkel nam zodanig toe dat Aken als het gat in het westen bekendstond.[12] De Geallieerde Controleraad verbood vervolgens het passeren van alle grensovergangen in Zuid-Limburg buiten de stad Vaals. Uiteindelijk hebben de verlaging van de Duitse koffiebelasting in 1953 en de ondertekening van het Verdrag van Rome de situatie versoepeld en geleid tot een sterke afname van de smokkel.

De inwoners van de twee steden beschouwden het hek als hinderlijk en werkten zoveel mogelijk samen. Op 7 februari 1954 trok er een feestelijke optocht ter gelegenheid van een gouden bruiloft door Kerkrade. Omdat het in Nederland verboden was om op zondag vóór 13 uur optochten met muzikale begeleiding op openbare plaatsen te houden,[13] bleef de muziekkapel vooraan in de optocht stil. Toen de optocht de Nieuwstraat bereikte, begon de Duitse muziekkapel "Herzogenrather Kapelle Straß 1880 e.V." met het muzikaal begeleiden van de feestgangers.[14] Ook werkten de brandweerkorpsen en ambulancediensten van beide steden samen en ondersteunden zij elkaar tijdens grote acties.

In 1954 boden de Nederlandse autoriteiten een vernieuwing van de afscheiding aan als de Duitsers deels meebetaalden. Het aanbod werd afgewezen. De stad Herzogenrath hoopte nog altijd op het intrekken van de annexaties en een definitieve afbraak van de afscheiding.

Pas toen Nederland en Duitsland in 1957 beide in de Europese Economische Gemeenschap (EEG) zaten, werd er besloten om het grenshek te verlagen tot 1,20 meter. In het Grensverdrag van 8 april 1960 werd een nieuwe splitsing van de straat vastgelegd. Het verloop van de grens is daarin als volgt beschreven:

In het Grensverdrag werd tevens besloten dat het Nederlandse deel van de Nieuwstraat "door een gemeenschappelijk aan te leggen afscheiding van het Duitse deel wordt gescheiden"[16]. De gezamenlijke financiering van deze afscheiding stuitte echter op problemen. Door de nieuwe afspraken lag de Nieuwstraat op een klein stuk na officieel op Nederlands grondgebied. Herzogenrath kon zo geen gebruik meer maken van zijn belangrijkste wegverbinding naar Aken en werd gedwongen de weg aan de Duitse kant te verbreden. De stad wilde echter niet de kosten voor de bouw van de wegverbreding en een muur dragen, omdat ze de noodzakelijke werkzaamheden als een direct gevolg van de Tweede Wereldoorlog beschouwde en de kosten daarom door de deelstaat Noordrijn-Westfalen en de federale overheid zouden moeten worden gedragen.

Het stadsbestuur van Herzogenrath waarschuwde in 1965 het regionale bestuur dat de afscheiding tot "aanzienlijke onrust en ongenoegen" onder de bevolking had geleid en dat er dringend naar een oplossing moest worden gezocht.[17] Aan de Nederlandse zijde besloot men in december 1966 om niet langer meer te wachten op het Duitse besluit en begon men met het maken van zijn eigen plannen om het hek te verwijderen.[18] De inwoners van Herzogenrath protesteerden tegen de slepende gerechtelijke kwestie, de afscheiding als geheel en het ontbreken van een mogelijkheid om de grens over te steken.[19] De burgemeester van Herzogenrath, Josef Rütten, wendde zich zonder succes tot de toenmalige minister-president van Noordrijn-Westfalen Heinz Kühn over deze kwestie. Effectiever waren de inspanningen van politica Anna Klöcker, die rechtstreeks een brief aan de Duitse minister van Financiën Franz Josef Strauß schreef. Hij beloofde zich voor de Nieuwstraat in te gaan zetten en schakelde de Duitse minister van Binnenlandse Zaken Paul Lücke in.[20] Naast de doorgangen moest de financiering van de straat eindelijk worden opgehelderd.

Gedenksteen voor de doodgeschoten douaneambtenaren

Na het ingrijpen van de Duitse minister werden de kosten door de federale overheid en de deelstaat overgenomen. In 1968 werd de afscheiding helemaal gesloopt en in 1970 door een 35 cm hoog betonnen muurtje in de lengteas van de Nieuwstraat vervangen. De sloop ontwikkelde zich tot een waar volksfeest en de toenmalige burgemeester van Kerkrade Theo Gijsen verwijderde persoonlijk het eerste grenspaaltje. De burgemeester van Herzogenrath Josef Rütten en de regeringspresident van Aken Josef Effertz uitten zich nog speciaal bij deze gelegenheid tegen een grensmarkering tussen de bevriende steden.[21] Voor fietsers en voetgangers werden er meerdere doorgangen in de afscheiding gemaakt. Nu konden de buurtbewoners elkaar weer ontmoeten, ook al werd het oversteken van het muurtje bestraft met een geldboete van 10 DM (~ 5 euro).

In 1978 was er een schietincident met de Rote Armee Fraktion in de Nieuwstraat. De RAF-terroristen Rolf Heissler en Adelheid Schulz vluchtten op 1 november over de muur en openden het vuur op vier Nederlandse douaneambtenaren. Twee douaneambtenaren overleden, de twee terroristen konden vooralsnog ontsnappen.[22]

Ondanks de lange splitsing waren de burgers van beide steden nog nauw met elkaar verbonden. Ze hadden hetzelfde dialect, dezelfde geschiedenis en waren in de meeste gevallen ook familieleden. Tegen het einde van de jaren 80 eisten de burgers liberalisering van de grens en een afbraak van de muur. De gemeenteraden van beide gemeenten ondersteunden dit streven. De buurtbewoners van de straat richtten hiervoor in 1989 de "Arbeidsgemeenschap Nieuwstraat" op.[23] In oktober van hetzelfde jaar pleitten beide gemeenteraden bij hun ministers van Buitenlandse Zaken voor de volledige afbraak van de afscheiding. Maar omdat het Aanvullend Verdrag van Schengen nog niet was ondertekend, werd dit door Duitsland afgewezen.[24]

Gemeenschappelijk logo van de Nederlandse en Duitse politie

Het Eurode Business Center aan het eind van de Nieuwstraat

Duitse bushalte en Nederlandse verkeersborden in de Nieuwstraat

De rijksgrens in het Eurode Business Center

In 1991 besloten Kerkrade en Herzogenrath om zich in het verbond Eurode als eerste Europese gemeente aaneen te sluiten. De Nieuwstraat werd uitgeroepen tot de "eerste Europese straat" en de afbraak van de afscheiding werd de eerste prioriteit.[25] In 1993 werd ze verwijderd en kwam er een gezamenlijke hervorming van de Nieuwstraat. Toen dit twee jaar later klaar was, vierden beide steden twee dagen feest als inwijding van de nieuwe straat. Zowel de toenmalige Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo alsook zijn toenmalige Duitse ambtsgenoot Klaus Kinkel waren aanwezig en waardeerden de vriendschappelijke inspanningen van de beide gemeenten. Klaus Kinkel zei over de lange geschiedenis van de Nieuwstraat:

Hans van Mierlo noemde de afbraak van de afscheiding een "legitimering van Europese ongehoorzaamheid".[27] De bewoners van beide steden hebben de wetten altijd al aan de kant gezet om samen te werken. De Nieuwstraat is het eerste voorbeeld van een grens die door de bewoners gewoon is weggedacht.[28] Tijdens de feestelijkheden gingen voor het eerst een Duitse en Nederlandse agent samen patrouilleren.[29] Anderhalve meter van het muurtje werd niet afgebroken maar bleef als gedenkteken staan.[30]

Het verkeer wordt in de Nieuwstraat gezamenlijk geregeld.[31] Ook aan Duitse zijde worden de goedkopere Nederlandse verkeersborden gebruikt, terwijl de bushaltes aan Nederlandse zijde door de Duitse ASEAG worden bediend.

In het jaar 2000 werd in het gebied van beide landen het Eurode Business Center gebouwd aan de rand van de Nieuwstraat. Hier bevindt zich een gezamenlijk politiebureau van de Nederlandse en Duitse politie. Het bureau wordt door de Nederlandse politie Euregionaal Aanlooppunt Kerkrade EBC genoemd[32], de Duitse politie vermeldt het als Servicepunkt der Polizei.[33] Samen opereren ze in beide steden – de theekeuken bevindt zich op Nederlands gebied, de toiletten op Duits.[34]