Nietigheid

Voor nietigheid is het niet van belang of partijen wel of geen wilsovereenstemming hebben. Een rechtshandeling kan onder meer nietig zijn als deze in strijd is met de goede zeden of de openbare orde (art. 3:40 BW). Ook het niet voldoen aan een voorgeschreven vormvereiste voor de rechtshandeling (er is bijvoorbeeld voorgeschreven dat een rechtshandeling schriftelijk moet geschieden en men heeft het mondeling gedaan) is een nietigheidsgrond. In de wet staan ook diverse bedingen genoemd die, op straffe van nietigheid, niet in een contract mogen worden gemaakt, nl. ter bescherming van de zwakkere partij (huurrecht, arbeidsrecht, consumenten).

De nietigheid kan partieel zijn (art. 3:41 BW). Conversie (het omzetten van een nietige rechtshandeling in een geldige) is in bepaalde gevallen mogelijk (art. 3:42 BW).

Nietigheid treedt van rechtswege in en kan door beide partijen bij de overeenkomst en door derden buiten partijen om ingeroepen worden. Bij vernietigbaarheid kunnen slechts de partijen die zelf bij de overeenkomst betrokken waren de vernietiging bewerkstelligen.

Wanneer een overeenkomst is gesloten door een handelingsonbekwame kan de overeenkomst worden vernietigd. Wanneer een minderjarige bijvoorbeeld een tatoeage laat zetten, kan deze overeenkomst worden vernietigd. Winkeliers mogen wel bijvoorbeeld snoep verkopen aan een minderjarige, omdat het een product is dat wel past bij de leeftijd (art. 1:234, lid 3). Dit is van rechtswege het geval bij ongerichte, eenzijdige rechtshandelingen van handelingsonbekwamen (art.3:32 BW).

Rechtshandelingen die in strijd zijn met rechtsregels van openbare orde, zijn absoluut nietig. Dit wil zeggen dat de nietigheid nooit kan worden gedekt. De rechter zal deze nietigheid ambtshalve opwerpen.

Een voorbeeld van een rechtshandeling die absoluut nietig is, is een overeenkomst waarin een huurmoord wordt bedongen. De strafwet die moord strafbaar stelt, is immers van openbare orde en er kan aldus nooit van worden afgeweken of afstand van worden gedaan. Het gevolg is dat bij wanprestatie de schuldeiser geen vorderingsrecht heeft ten aanzien van de in gebreke gebleven partij.

Rechtshandelingen in strijd met rechtsregels van dwingend recht, zijn slechts relatief nietig. Dit houdt in dat men niet voorafgaand kan afwijken van de dwingende regel. Afstand kan echter wél. Indien men geen afstand wil doen van de bescherming die de dwingende bepaling biedt, moet men de relatieve nietigheid in limine litis (d.w.z. aan het begin van het geschil) opwerpen. Afstand van de relatieve nietigheid kan slechts na aanvang van het geschil.

De relatieve nietigheid wordt niet ambtshalve opgeworpen door de rechter.

Een uitzondering op dit uitblijven van de ambtshalve opwerping van relatieve nietigheden door de rechter vindt men in het consumentenrecht. Volgens rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie dient de rechter, wanneer hij het bestaan van een onrechtmatig beding vaststelt, de nietigheid ervan, niettegenstaande het relatief karakter, ambtshalve op te werpen.

Om te weten van welke nietigheid er sprake is, moet men naar de bewoordingen van de wettekst zelf kijken. Indien deze zwijgt hierover, zal men grijpen naar de memorie van toelichting. Biedt dit geen uitsluitsel, dan zal de rechtspraak een invulling geven.

Er bestaan verschillende rechtsgronden die de nietigheidsleer bevestigen:

Art. 2 Burgerlijk Wetboek:

Aan de wetten die de openbare orde en de goede zeden betreffen, kan door bijzondere overeenkomsten geen afbreuk worden gedaan.

Art. 1131 Burgerlijk Wetboek:

Een verbintenis, aangegaan zonder oorzaak of uit een valse oorzaak of uit een ongeoorloofde oorzaak, kan geen gevolg hebben.

Art 1133 Burgerlijk Wetboek:

De oorzaak is ongeoorloofd, wanneer zij door de wet verboden is, of wanneer zij strijdig is met de goede zeden of met de openbare orde.