Lucas van Leyden

Van Leyden was een zoon van de schilder Huygh Jacobsz. en zijn vrouw Marie Hendriksdr. Hij had een broer, Dirck, die ook schilder werd. Huygh Jacobsz. kocht in 1488 een huis aan de Breestraat en bleef er tot 1526 wonen. Daar moet de jonge Lucas zijn jeugd hebben doorgebracht.

Volgens de kunstenaarsbiograaf Karel van Mander werd hij geboren in mei of juni 1494. Later werd dit jaartal in twijfel getrokken, sommigen vermoeden zelfs dat Van Leyden in 1489 werd geboren, maar 1494 wordt officieel aangehouden. Hij werd eerst als schilder opgeleid door zijn vader en daarna door de Leidse schilder Cornelis Engebrechtsz. Beide leermeesters hadden artistieke banden met het augustijnenklooster van Hiëronymusdal, dat net buiten de stadsmuren lag.

Van Leyden was een vroegrijp talent. Al jong verkoos hij het gezelschap van andere jonge schilders en goudsmeden. Op negenjarige leeftijd zou hij zijn eerste gravure gemaakt hebben en zijn eerste schilderij, 'de Historie van Sint-Hubrecht', in waterverf op doek, in opdracht van de heer van Lockhorst, zou hij op twaalfjarige leeftijd verkocht hebben. De opdrachtgever was waarschijnlijk Gerrit, heer van Lockhorst en Sliedrecht, lid van het Leidse stadsbestuur. Zijn vroegst gedateerde gravure is Mohammed en de vermoorde monnik (Sergius) uit 1508, een geslaagd werk waaruit blijkt dat hij een goede opleiding heeft gehad, hoewel niet bekend is waar hij heeft leren graveren.

Van Leyden was net als zijn leermeester Cornelis Engebrechtsz. en diens drie zonen, lid van de Leidse schutters. Van 1514 tot 1519 hoorde hij bij de voetboogschutters. Tot zeker 1518 deelden Van Leyden en zijn vader Huygh Jakobsz. samen het atelier aan de Breestraat.

Van Leyden was in de eerste plaats een grafisch kunstenaar en pas na 1520 was er sprake van een omvangrijke schilderproductie: waaronder Laatste Oordeel (1526-1527) en Dans om het gouden kalf (rond 1530).

Hij trouwde kort na 1526 met Elisabeth van Boschhuyzen, afkomstig uit een aanzienlijk geslacht in Leiden. Haar vader, Jacob van Bosschhuysen was burgemeester en schout. Dit huwelijk bleef kinderloos. Wel had Lucas al op jonge leeftijd een buitenechtelijke dochter, Marijtje (Marijtgen Lucasdr.), die rond 1512 geboren moet zijn. Zij huwde de kunstschilder Dammas Claesz de Hoij en samen werden zij de stamouders van het kunstenaarsgeslacht De Hoij. Marijtjes zoon Lucas Dammesz. Hoij werd kort voor het overlijden van Van Leyden geboren en werd ook schilder. Hij wist Van Leydens eerste biograaf Karel van Mander van informatie te voorzien.

Lucas heeft veel gereisd. Hij bezocht op zijn drieëndertigste Jan Gossaert in Middelburg en reisde met hem door Vlaanderen en Brabant. Mechelen, Antwerpen en Gent werden bezocht. Van Mander beschrijft Van Leyden tijdens deze reis als een ijdel en praalzuchtig man, die met zijn kostbare kleding zijn collega's trachtte te overtreffen. Van Leyden wantrouwde hen en meende zelfs door een van hen te zijn vergiftigd.

Onder invloed van Gossaert legde Van Leyden zich toe op de Italiaanse renaissance. Hij had belangstelling voor mythologische voorstellingen en het menselijk naakt. Van Leyden ontmoette Albrecht Dürer uit Neurenberg tussen 8 en 21 juni 1521 in Antwerpen. Ze wisselden prenten uit en Dürer tekende bij die gelegenheid het portret van Van Leyden (zie boven).

Van Leyden overleed in de zomer van 1533 na een langdurig ziekbed aan tuberculose. Voor zover bekend maakte hij de laatste twee jaar van zijn leven geen schilderijen meer. Hij werd begraven in de Pieterskerk in Leiden.

Het schilderij Maria met kind wordt sinds eind 2015 door de eigenaar Rijksmuseum beschouwd als waarschijnlijk gemaakt door Van Leyden. Materiaal-technisch onderzoek wees dat uit. In 1913 werd het aan Van Leyden toegeschreven en in 1949 aangekocht. Naderhand ontstonden twijfels over wie het geschilderd had. Die twijfels blijken volgens het Rijksmuseum vooral een gevolg te zijn van slecht restauratiewerk. Het schilderij is gemaakt op eikenhout, afkomstig van dezelfde boom als waar de zijluiken van zijn gemaakt voor Van Leydens Dans om het gouden kalf. De jaarringen komen met elkaar overeen. Bij het onderzoek werd het restauratiewerk verwijderd, evenals de glacislaag, waardoor het doffe groene gordijn op de achtergrond lichter en fletser werd. Het Rijksmuseum houdt nog een slag om de arm over de echtheid. Pas als in oude literatuur wordt teruggevonden dat het schilderij daadwerkelijk aan Van Leyden toebehoort, is het volgens het Amsterdamse museum helemaal zeker dat hij de maker was. De kans daarop acht het museum erg klein.[1]