Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

Toen zich een conjunctie van de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zou voordoen, gaf dominee Eelko Alta uit Bozum een boekje uit, waarin hij voorspelde dat deze hemellichamen op 8 mei 1774 op elkaar zouden botsen. De aarde zou hierdoor uit haar baan worden geslingerd en zou in de zon verbranden. Door deze voorspelling ontstond in Friesland grote paniek.

Om te laten zien dat voor deze paniek geen reden was, besloot Eisinga in het plafond van de woonkamer van zijn huis een werkend schaalmodel van het zonnestelsel te bouwen. Een op de zolder boven de bedstee en het plafond aangebracht raderwerk regelt met een regulateur de omloopstijden van de toen bekende planeten: Mercurius, Venus, de aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. De planeten hangen als bollen in de kamer waarbij ze aan de zonzijde goudkleurig beschilderd zijn. De aarde is voorzien van een cirkelende maan. Daarnaast is het planetarium voorzien van een planisfeer en wijzerplaten voor onder meer de schijngestalten van de maan, zonsopkomst en ondergang, de weekdag en het jaartal.

Eisinga dacht de werkzaamheden in zes maanden te kunnen klaren, maar pas in 1781 was het planetarium voltooid. De hoogleraar Jean Henri van Swinden, die hem bezocht, was zeer enthousiast over de geleverde prestatie. Nog in het jaar van voltooiing werd de planeet Uranus ontdekt. Voor deze buitenplaneet was in het planetarium van Eisinga geen plaats meer.

Eisinga publiceerde in 1784 een Nauwkeurige Beschrijving en Afteekeningen van de uitwendige vertooning en de inwendige zamenstelling van het gansche Planetarium. Koning Willem I bezichtigde het planetarium in 1818 en kocht het in 1825 aan voor de Nederlandse staat.

In 1859 werd het planetarium door de Nederlandse staat geschonken aan de stad Franeker. De stad Franeker stelde het open als museum. Het museum is uitgebreid met twee naastliggende panden, waar zich voorheen een koffiebranderij en bakkerij bevonden. In deze gebouwen bevindt zich de ingang, een vaste tentoonstelling, wisseltentoonstelling, een filmzaal en horeca.

Het woonhuis met planetarium is een rijksmonument en staat in de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit 1990. Eise Eisinga is vanwege zijn planetarium opgenomen in de Canon van Nederland en de Canon van Friesland. Sinds 2011 staat het planetarium vanwege zijn unieke karakter als voorbeeld van de Verlichting op de voorlopige lijst van toekomstige aanvragen voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO. In december 2018 werd bekend dat de minister van OCW de voordracht gaat indienen bij de UNESCO.[2]

Replica's van het mechaniek en de wijzerplaten zijn gebouwd in het Achterhoeks Planetarium en Planetarium Zuylenburgh.

• 
  Wijzerplaat in het plafond met de hemellichamen als hangende bollen.
• 
  Het uurwerk dat het mechanisme in werking houdt

• Lijst van rijksmonumenten in Franeker
• Lijst van musea in Friesland
• Planetarium Zuylenburgh

Zie de categorie Eise Eisinga Planetarium, Franeker van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.