Koelie

In 1727 beschreef dr. Engelbert Kaempfer "koelies" als havenwerkers die Nederlandse koopvaardijschepen uitlaadden in Nagasaki.[1][2] Het woord koelie kan worden herleid tot het Hindi woord qūlī (क़ूली), wat "(dag-)werker" betekent, en misschien zelfs tot Kulī, een Aboriginalstam in Gujarat[3][4] of tot het Tamil-woord kuli கூலி ("loon") (Encyclopædia Britannica). Een andere vorm die nauw verwant is aan het Hindi qūlī is het Bengali kuli. In de Caribische regionen is koelie ook een schimpnaam voor inwoners van Aziatische komaf, met name personen die Indiase wortels hebben. Vooral in Suriname, het voormalig Brits-Guyana en op het eiland Trinidad is dit woord wijdverbreid. Met de term wordt in deze gebieden iemand aangeduid die van Indiase komaf is.

Het Chinese woord 苦力 (Pinyin: kǔlì) betekent letterlijk "bitter hard (gebruik van) kracht". De meest gebruikelijke Chinese term is 咕喱 (Pinyin: gūlí). In het Maleis is het een woord voor arbeider.

De vraag naar koelies kwam in Nederlands-Indië en Suriname op na de afschaffing van het cultuurstelsel. Tijdens het cultuurstelsel was de bevolking via de inheemse hoofden verplicht om 1/5 deel van de opbrengst van hun land af te staan aan de Nederlanders. Na de afschaffing van het cultuurstelsel door de agrarische wetten van eind jaren 1860 werd de landbouw vrijgegeven aan private ondernemers.

De ondernemers kregen stukken grond in gebruik van de Nederlandse overheid en begonnen hierop plantages voor thee, koffie, suiker en tabak. Zij werkten met arbeidscontracten, loonarbeid en werknemers. Vooral op Sumatra waren arbeidskrachten schaars. De ondernemers importeerden daarom grote hoeveelheden koelies uit het overbevolkte Java, China en India.

Die werknemers waren koelies, die deze vorm van werk als enige mogelijkheid zagen om inkomsten te verwerven. In sommige bronnen wordt vermeld dat de koelies op basis van vrijwilligheid werden geworven, maar daar past wel wat reserve bij. Ze werden veelal in de val gelokt door ronselaars en die val klapte dicht met vooruitbetaling van een deel van het loon, zodra het driejarige contract werd getekend. Vervolgens werden zij slecht gevoed en uitgebuit, zodanig dat ze aan het eind van de contractperiode op sterven na dood waren.

Het draaiend houden van een plantage in een oerwoud bracht heel zwaar werk met zich mee. De koelies waren gebonden aan hun plantages en de huisvesting en hygiënische voorzieningen waren barbaars. Naast hun dagtaak van minimaal 12 uren moesten ze ook voor hun eigen maaltijden zorgen en het loon was onvoldoende om het nodige te kopen.

Een koelie in een tabaksveld in Nederlands-Indië

De ondernemers hadden heel veel macht over de koelies. Die werd in 1880 nog eens versterkt door de koelieordonnantie van het gouvernement van Nederlands-Indië. De ondernemer mocht nu optreden als politie en rechter voor de koelies. In de ordonnantie was namelijk opgenomen de zogenaamde poenale sanctie. Die hield in dat een ondernemer zijn koelies voor uiteenlopende zaken mocht straffen, zoals luiheid, belediging of het weglopen van de plantage.

Dit alles leverde wantoestanden op, die aan de kaak werden gesteld in een vlammend pamflet, geschreven door mr. J. van den Brand, een Nederlandse advocaat in Medan: De miljoenen uit Deli. Daarin werd uitgelegd dat de torenhoge dividenden van de comfortabel in het moederland verblijvende aandeelhouders van de tabaksplantages werden betaald in mensenlevens. Nadat daarover rumoer was ontstaan in de Tweede Kamer zond de gouverneur-generaal op initiatief van minister van koloniën Idenburg een officier van justitie, mr. J.L.T. Rhemrev ter plaatse om te onderzoeken of de beschuldigingen van het pamflet op waarheid berustten. Het Rhemrev-rapport bevestigde de aanklachten van het pamflet op vele punten, maar zou geen verdere gevolgen hebben. Idenburg schreef op de omslag van het rapport de verzuchting ´Een treurige geschiedenis van lijden en onrecht´ maar legde het stuk in een lade. Ondanks herhaalde verzoeken weigerde hij het rapport openbaar te maken en volgens bronnen ontkende hij tegenover de Kamerleden het bestaan van de wantoestanden die uit het rapport naar voren kwamen.

De laatste Koelieordonnanties zijn in 1941 ingetrokken.

In de jaren 1870 kreeg het koeliesysteem een grote slag. De Japanse regering liet in juli 1872 beslag leggen op een Portugees schip, de Maria Luz, dat 231 Chinese koelie's vervoerde naar Peru en in Yokohama voor anker was gegaan. Kapitein Heriero werd aangeklaagd voor mishandeling en vrijheidsberoving van de Chinezen. Dit gebeurde onder impuls van een Amerikaan in Japanse dienst, Erasmus Peshine Smith. Het proces resulteerde in een veroordeling, maar daarmee was de zaak niet van de baan. De kapitein vorderde teruggave van zijn 'cargo' en de Peruaanse regering uitte al oorlogsbedreigingen. Na tussenkomst van de Amerikaanse consul werd de zaak ter arbitrage voorgelegd aan de Russische tsaar Alexander II, die in 1875 in het voordeel van Japan oordeelde. De uitkomst van dit diplomatiek incident luidde het einde in van de koeliehandel.[5]

• Prof. dr. J.C. Breman: Koelies, Planters en Koloniale Politiek, Leiden, KITLV Uitgeverij 1987 (het pamflet van mr. Van den Brand en het Rhemrev-rapport zijn als bijlagen integraal opgenomen).
• idem: 'Het beest aan banden? De koloniale geest aan het begin van de twintigste eeuw' in: Bijdragen tot de Taal-Land- en volkenkunde 144 (1988) no:1, Leiden 19-43