John Rawls

Een aantal termen die men in het werk van Rawls geregeld tegenkomt zijn:

• het vrijheidsprincipe, ofwel de vrijheid om keuzes te maken - liberty principle;
• de oorspronkelijke positie - original position;
• rechtvaardigheid als billijkheid/redelijkheid - justice as fairness;
• reflectief evenwicht - reflective equilibrium;
• de sluier van onwetendheid - veil of ignorance;
• overlappende consensus - overlapping consensus;
• publieke rede of publieke ratio - public reason.

Als politiek filosoof stelt Rawls zich de vraag hoe stabiele politiek bereikt kan worden. Hij ontwikkelt in het verlengde van het denken van Kant een deontologische contractualistische theorie. Hij onderzoekt welke regels we af moeten spreken om onze samenleving rechtvaardig te kunnen noemen. In het contractualisme van Rawls wordt de onpartijdigheid geconstrueerd door de fictie van een oorspronkelijke positie. Alle betrokkenen verbergen hun particuliere belangen en omstandigheden achter een sluier van onwetendheid. De idee is dat iedereen zijn deel van de inspanningen levert, waarbij de reciprociteitsnorm centraal staat. Op deze manier definieert hij hoe een democratische samenleving onder gunstige haalbare omstandigheden eruit zou kunnen zien. Rawls noemt deze ideaal conceptie van rechtvaardigheid "realistisch utopisch". 'Realistisch' omdat het is afgestemd op datgene waartoe mensen in het beste geval in staat zijn, gegeven hun natuurlijke aard en onder normale omstandigheden. 'Utopisch' omdat het uitgaat van morele en politieke idealen, beginselen en concepten om een rechtvaardige samenleving te schetsen met vrije en gelijke burgers. Rawls formuleert het als volgt: 'The idea of this society is realistically utopian in that it depicts an achievable social world that combines political right and justice for all liberal and decent peoples in a Society of Peoples.'[3] Dit is een voortzetting van de idee van het sociaal contract van Rousseau.[4][5]

Aan het einde van zijn loopbaan heeft Rawls de basisprincipes van rechtvaardigheid als volgt beschreven:

• Ieder mens heeft een gelijke claim op een volwaardig basispakket aan rechten en vrijheden. Deze rechten en vrijheden zijn verenigbaar met de rechten en vrijheden van anderen. De politieke overheid dient deze basisrechten en vrijheden te garanderen.
• Sociale en economische ongelijkheid is alleen gerechtvaardigd als ze verbonden is aan posities die openstaan voor iedereen en/of als de minst bevoordeelden in de samenleving ervan profiteren.

Het eerste principe staat ter discussie door verschijnselen als slavernij, horigheid, lijfeigenschap of dictatuur. Rechten en vrijheden voor iedereen zijn veel minder vanzelfsprekend dan westerlingen geneigd zijn te denken.

Het tweede beginsel zou je kunnen samenvatten als: gelijke kansen voor iedereen. Het is interessant om te zien dat de “minst bevoordeelden” ofwel “sociaal zwakkeren” een steeds grotere rol zijn gaan spelen in het werk van Rawls. In het begin van zijn carrière was Rawls een grotere aanhanger van het liberalisme en de meritocratie dan aan het einde van zijn loopbaan, toen hij meer oog had voor ingebakken ongelijkheid.

Eén van zijn belangrijkste werken is A Theory of Justice uit 1971. In dit boek kijkt Rawls naar de verdeling van macht, kennis, geld etc. Hoe komt die verdeling eigenlijk tot stand? Wat ligt eraan ten grondslag? In hoeverre hebben we onze kennis, macht en rijkdom aan onszelf te danken en in hoeverre aan ongelijke uitgangsposities? Is de verdeling wel rechtvaardig in de zin van 'billijk' of 'redelijk'? Met dit boek neemt Rawls het 'sociaal contract' onder de loep. Hij daagt ons uit na te denken over een rechtvaardige verdeling van schaarse goederen. Wat is rechtvaardigheid eigenlijk? Rawls stelt voor, rechtvaardigheid als redelijkheid te benoemen - 'justice as fairness', een van de belangrijkste principes van Rawls. Hij stelt dat een rechtvaardige verdeling of een rechtvaardige maatschappij alleen tot stand zou kunnen komen als de personen die de maatschappij inrichten zich - bij wijze van gedachtenexperiment - tijdelijk achter een 'veil of ignorance' ('sluier van onwetendheid') verschuilen. Achter die sluier zijn ze onwetend over de positie die zij in de toekomstige maatschappij gaan bekleden. Ze weten niet of ze in een rijk of arm milieu geboren worden, of ze slim of dom, kerngezond of gehandicapt, mooi of lelijk et cetera zullen zijn. Hoe zouden we - als we niet weten waar we terechtkomen - de maatschappij inrichten? Zouden we dan opkomen voor zwakkeren? Of zouden we kiezen voor een liberaal systeem, waar ieder zichzelf moet redden? Rawls dicteert ons niets in dit boek; hij nodigt slechts uit tot reflectie.

Een ander belangrijk werk is Political Liberalism. In dit boek bekijkt Rawls de multiculturele samenleving. Hoe zorg je voor een stabiele samenleving, als er veel verschillende groepen zijn? Groepen met andere normen en waarden, een andere religie en een andere (culturele) achtergrond. In dit werk introduceert Rawls het begrip 'overlappende consensus'. Volgens Rawls is het belangrijk dat alle groepen binnen een samenleving het over de meest essentiële zaken eens zijn. Bepaalde normen en waarden moet iedereen onderschrijven, daar komt men niet onderuit. Maar over alles wat niet essentieel is, daarover mogen mensen van mening en invulling verschillen. We hoeven niet allemaal klonen van elkaar te zijn. Het deel waarover we kunnen verschillen is bijvoorbeeld de invulling van ons privéleven. Belangrijk in deze theorie is natuurlijk wel dat we onderscheid kunnen maken tussen hetgeen essentieel is en datgene wat dat niet is. Een 'overlappende consensus' - dat deel dat iedereen binnen een samenleving moet onderschrijven - is nodig om een stabiele samenleving te creëren en te bewaren. Hetgeen Rawls in Political Liberalism beschrijft is met recht een consensus-theorie. Volledige assimilatie van minderheden is niet nodig, maar helemaal langs elkaar heen leven en er volkomen eigen systemen, waarden en normen op na houden is ook uit den boze. In dit werk introduceert Rawls ook het begrip 'public reason', ofwel: de publieke rede, dat waarover binnen een samenleving iedereen het eens is of eens zou moeten zijn.

• A Theory of Justice. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1971. In 1999 kwam de herziene versie uit.
• Political Liberalism. Columbia University Press, 1993. De paperback is uitgebreider dan de gebonden editie.
• The Law of Peoples. Met daarin 'The Idea of Public Reason Revisited' Cambridge, Harvard University Press, 1999.
• Collected Papers. Harvard University Press, 1999.
• Lectures on the History of Moral Philosophy. Harvard University Press, 2000.
• Justice as Fairness: A Restatement. Cambridge, Belknap Press, 2001. Dit is een korte weergave van de theorieën van Rawls.

• A Study in the Grounds of Ethical Knowledge., dissertatie, Princeton University, 1950.
• Outline of a Decision Procedure for Ethics. Philosophical Review (april 1951), 60 (2): 177-197.
• Two Concepts of Rules. Philosophical Review (januari 1955), 64 (1):3-32.
• Justice as Fairness. Journal of Philosophy (oktober 24, 1957), 54 (22): 653-662.
• Justice as Fairness. Philosophical Review (april 1958), 67 (2): 164-194.
• The Sense of Justice. Philosophical Review (juli 1963), 72 (3): 281-305.
• Distributive Justice: Some Addenda. Natural Law Forum (1968), 13: 51-71.
• Reply to Lyons and Teitelman. Journal of Philosophy (oktober 5, 1972), 69 (18): 556-557.
• Reply to Alexander and Musgrave. Quarterly Journal of Economics (november 1974), 88 (4): 633-655.
• Some Reasons for the Maximin Criterion. American Economic Review (mei 1974), 64 (2): 141-146.
• Fairness to Goodness. Philosophical Review (October 1975), 84 (4): 536-554.
• The Independence of Moral Theory. Proceedings and Addresses of the American Philosophical Association (November 1975), 48: 5-22.
• A Kantian Conception of Equality. Cambridge Review (februari 1975), 96 (2225): 94-99.
• The Basic Structure as Subject. American Philosophical Quarterly (april 1977), 14 (2): 159-165.
• Kantian Constructivism in Moral Theory. Journal of Philosophy (september 1980), 77 (9): 515-572.
• Justice as Fairness: Political not Metaphysical. Philosophy & Public Affairs (zomer 1985), 14 (3): 223-251.
• The Idea of an Overlapping Consensus. Oxford Journal for Legal Studies (lente 1987), 7 (1): 1-25.
• The Priority of Right and Ideas of the Good. Philosophy & Public Affairs (herfst 1988), 17 (4): 251-276.
• The Domain of the Political and Overlapping Consensus. New York University Law Review (May 1989), 64 (2): 233-255.
• Roderick Firth: His Life and Work. Philosophy and Phenomenological Research (maart 1991), 51 (1): 109-118.
• The Law of Peoples. Critical Inquiry (Fall 1993), 20 (1): 36-68.
• Reconciliation through the Public Use of Reason. Journal of Philosophy (maart 1995), 92 (3):132-180.

• Brian Barry (1973): The Liberal Theory of Justice: A Critical Examination of the Principal Doctrines in A Theory of Justice by John Rawls. Oxford: Clarendon Press.
• Kees Schuyt (1973): Recht, orde en burgerlijke gehoorzaamheid. Rotterdam: Universitaire pers.
• Robert Nozick (1974): Anarchy, State and Utopia. New York: Basic Books.
• en: Norman Daniels ed.(1975): Reading Rawls: Critical Studies of A Theory of Justice. New York: Basic Books. (Heruitgegeven met een nieuw voorwaaord (1989, Stanford University Press).
• Percy B. Lehning & R.J. van der Veen (1976 en 1977): De rechtvaardigheidstheorie van John Rawls. deel I Acta Politica (1976) 11,4: 449-488; deel II Acta Politica (1977)12, 1: 25-76.
• en: Robert Paul Wolff (1977): Understanding Rawls. Princeton University Press.
• Koen Reas (1984): Het rechtvaardigheidsconcept van John Rawls: een verkenning in de constructivistische ethisch-politieke wijsbegeerte. Antwerpen: Kluwer Rechtswetenschappen.
• Percy B. Lehning (1986): Politieke orde en Rawlsiaanse rechtvaardigheid. Delft: Eburon.
• en: Chandran Kukathas & Philip Pettit (1990): Rawls: A Theory of Justice and its Critics. Stanford: Stanford University Press.
• en: Thomas Pogge (1994): John Rawls. München: Verlag C.H. Beck.
• Henry Richardson & Paul Weithman ed. (1999): The Philosophy of Rawls. Garland.
• Robert Talisse (2000): On Rawls. Wadsworth.
• Ronald Tinnevelt & Gert Verschraegen ed. (2002) Rawls: Een inleiding in zijn werk. Pelckmans & Klement.
• Samuel Freeman ed. (2003): Cambridge Companion to Rawls. Cambridge: Cambridge University Press.
• Chandran Kukathas ed. (2003): John Rawls: Critical Assessments of Leading Political Philosophers. Routledge.
• Wibren van der Burg & Roland Pierik (2003): John Rawls: de filosoof van de liberaal-democratische verzorgingsstaat. Nederlands Juristenblad,
• Percy B. Lehning (2006): Rawls. Rotterdam, in de reeks Kopstukken van de Filosofie van Lemniscaat.
• Percy B. Lehning (2009): John Rawls. An Introduction. Cambridge University Press.
• Dirk Verhofstadt ed. (2017): Theorieën over rechtvaardigheid. De John Rawlslezingen. Liberaal Archief en Liberales