Hoorspel

Tegenwoordig kijkt men vaak naar een speelfilm of serie op televisie.

Bij een hoorspel zijn de achtergrondgeluiden zeer belangrijk. Meer dan bij een speelfilm zal men geluiden laten horen waaraan de luisteraar kan merken wat er gebeurt. Een hoorspelstudio beschikt dan ook over middelen om deze geluiden te produceren. Bekend is vooral de bak met grind waarmee men laat horen dat iemand over een tuinpad loopt.

Gebeurt er iets dat niet goed hoorbaar te maken is, dan moet zo'n situatie duidelijk gemaakt worden met behulp van de dialoog: "Wat is het hier donker. Doe het licht eens aan." [klik] "Kijk daar eens! Verdorie, hij beweegt niet... Hij zal toch niet..." [haastige voetstappen, geschuif] "Ik geloof dat hij dood is!"

In een speelfilm is dergelijke uitleg niet nodig en ook in het normale leven zal iemand niet altijd hardop zeggen wat hij aan het doen is. Het is dus de kunst van de hoorspelbewerker om een plat 'ooggetuigenverslag' te vermijden en de dialoog zódanig te construeren dat de situatie op een natuurlijke manier duidelijk wordt. Dus niet: "Ik pak nu een boek", maar: "Geef me dat boek eens... nee, dat andere, naast die asbak".

Een hoorspel is niet hetzelfde als een luisterboek. Bij een luisterboek wordt de gehele tekst van een boek voorgelezen, en soms worden citaten door verschillende stemmen uitgesproken. Bij een hoorspel worden alleen de citaten uitgesproken, maar andere geluiden worden daadwerkelijk opgenomen zoals ze zijn. In een luisterboek zal de voorlezer zeggen "de telefoon ging", terwijl bij een luisterspel men het gerinkel van een telefoon zal horen.

Dit kan soms verwarrend zijn, aangezien bij oude, of oud nagemaakte hoorspelen geluiden voorkomen die tegenwoordig nauwelijks meer te horen en bij een jong publiek onbekend zijn, zoals een oude tram, een telefoonbel of een schrijfmachine.

Het jaar 1924 zag de geboorte van het hoorspel, maar men is het er niet over eens of de eer toekomt aan het Engelse Danger van Richard Hughes of aan het Nederlandse Het turfschip van Breda van Willem Vogt. Aanvankelijk kregen de luisteraars vooral radiotoneel te horen, waarbij de rollen gewoon werden voorgelezen. Vanaf 1929 echter bracht regisseur Kommer Kleijn bijvoorbeeld De koopman van Venetië, Romeo en Julia en Lancelot als “radiogenieke” stukken, waarbij muziek en geluiden werden toegevoegd.

In 1933 kwamen de eerste thrillers en seriehoorspelen. De BBC bewerkte boeken van Francis Durbridge over detective Paul Temple tot graag beluisterde hoorspelen, en Kommer Kleijn liet zich daardoor inspireren voor zijn Paul Vlaanderen, die een ongekend succes kende in Nederland. Later bracht Léon Povel zijn Sprong in het heelal, naar boeken van Charles Chilton, waardoor tallozen aan de radio gekluisterd werden. Ook voor kinderen werden veel hoorspelen op de radio gebracht. Een belangrijke drijfveer daarachter was Wim Quint, producer en regisseur (en soms acteur) bij de KRO-jeugdafdeling. Enkele opmerkelijke hoorspelen voor kinderen waren Paulus de Boskabouter (van Jean Dulieu, die zelf alle stemmetjes deed), Monus, de man van de maan (van A.D. Hildebrand), Lawines razen (van An Rutgers van der Loeff-Basenau) en De A van Abeltje (van Annie M.G. Schmidt).

Beeld van het NCRV radio spel 'heer en meester' in Heeze

Na de Tweede Wereldoorlog waren het vooral de AVRO en de VARA die wekelijks hoorspelen uitzonden; nadien kwamen daar NCRV, KRO en VPRO bij. Van 1947 tot 1986 bestond een vaste hoorspelkern, spelers die door alle omroepverenigingen konden worden ingezet. Heel vaak waren dan ook de stemmen van Jan Borkus, Hans Karsenbarg, Fé Sciarone, Piet Ekel, Donald de Marcas, Dogi Rugani, Hans Veerman, Frans Kokshoorn, Huib Orizand, Peter Aryans en nog vele anderen te horen. Daarna schonken de omroepverenigingen steeds minder aandacht aan het hoorspel, maar heel wat mensen blijven erdoor geboeid en kunnen nu dankzij het internet blijven luisteren naar al wat bewaard gebleven is.

Tegenwoordig is een nieuwe trend zichtbaar: hoorspel in opdracht. Verschillende bureaus bieden de mogelijkheid om met bedrijven of instellingen een dagje hoorspel te maken. Ook wordt het hoorspel gebruikt als onderdeel van websites.

In 2013 heeft voor de eerste maal een hoorspelenfestival in Kampen plaatsgevonden, het Internationale Hoorspelenfestival. Op 18 oktober 2014 vindt het festival voor de tweede maal plaats. Tijdens het festival worden korte hoorspelen (met een lengte van maximaal tien minuten) beluisterd, waarbij het licht in de zaal wordt gedimd. Voorwaarde voor deelname is dat het hoorspel nieuw is en nog niet eerder elders te beluisteren is geweest. Het publiek kiest aan het eind van de avond het beste hoorspel en de maker(s) daarvan ontvangt de 'Gouden Grindbak'.

In de recente jaren is er een beweging naar literaire en langlopende hoorspelen, waarvan Het Bureau van J.J. Voskuil van de NPS het voornaamste voorbeeld is. Het Bureau is in mei 2006 afgelopen, maar op een website zijn alle 475 afleveringen nog twee jaar te beluisteren geweest. De regie was van Peter te Nuyl. Sinds 2007 is er een langlopende serie gewijd aan Ollie B. Bommel.

Het toenmalige Nationaal Instituut voor de Radio-omroep (NIR) gaf in zijn beginperiode het hoorspel een hoge prioriteit. In de jaren 50 werd er zelfs een heuse hoorspelwedstrijd georganiseerd, waarbij de luisteraars werden opgeroepen om originele luisterspelen te schrijven.
Momenteel bestaat er in Vlaanderen een structurele productie van hoorspelen, dankzij oa Het Geluidshuis.
Ook Audio Epics[1] maakt hoorspelen (Nederlands- en Engelstalige fantasy-, sciencefiction- en humoristische luisterspelen maakt).
Daarnaast worden door radiozenders uit Vlaanderen weleens luisterstukjes gemaakt zoals 't Koekoeksnest, Afstemming en Café Cuba (deze laatste was in samenwerking met Het Geluidshuis)

In Suriname is het hoorspel sinds de uitvinding van de radio misschien wel het belangrijkste literaire medium geweest. Schrijvers als Wilfred Teixeira, Harry Jong Loy en Wilfred Grimmèr tekenden voor duizenden hoorspelen, vaak uitgebracht als feuilleton in wekelijkse afleveringen, maar ook afzonderlijke hoorspelen. Een vast moment voor hoorspelen waren de christelijke feestdagen: elk jaar werden er nieuwe Paas- of Kersthoorspelen uitgezonden.

In Duitsland is de (publieke) omroep per regio georganiseerd. Er zijn negen regio-omroepen die elk een stuk of zeven radiozenders in de lucht hebben. Samen met de drie landelijke netten zijn dat in totaal ongeveer 65 radiozenders, die via satelliet in heel Duitsland, dus in heel Europa, te ontvangen zijn. Bijna elke omroep produceert wekelijks een of twee hoorspelen. Doordat er ook het nodige wordt herhaald en er regelmatig historisch materiaal wordt uitgezonden kunnen de Duitsers elke week 20 à 30 hoorspelen beluisteren. De televisieserie "Tatort" heeft ook een radio-variant: "Radio-Tatort", waarin de bekende tv-speurneuzen weer andere, speciaal voor de radio geschreven, avonturen beleven.

De publieke omroep in Groot-Brittannië is de BBC. Deze heeft 10 landelijke radiozenders in de lucht, die allemaal via satelliet in het westelijke deel van Europa te ontvangen zijn. (Verder zijn er nog ruim 40 lokale BBC-zenders.) Van de 10 landelijke zenders zijn er twee waarop enkele malen per week een hoorspel te beluisteren valt: BBC Radio 3 en BBC Radio 4. De serie "The Archers" werd gestart in 1950, is nooit onderbroken geweest en wordt nog steeds dagelijks uitgezonden.
BBC Radio 4 Extra is in zijn geheel gewijd aan hoorspelen, luisterboeken, series, documentaires en komedie. Sommige nieuwe producties worden speciaal voor deze zender gemaakt.

Een hoorspel dat in 1938 wereldgeschiedenis schreef, is The War of the Worlds, over een invasie van ruimteschepen van Mars. Het leidde in de Verenigde Staten tot commotie. Het stuk was opgezet als een concert door een dansorkest dat af en toe wordt onderbroken door ingelaste nieuwsuitzendingen. Luisteraars die het begin hadden gemist konden niet weten dat het een hoorspel betrof: daardoor dachten zij dat de Aarde werkelijk door Marsbewoners werd aangevallen. Het gevolg: grote aantallen mensen die in paniek de steden en de dorpen probeerden te ontvluchten.
In 1959 produceerde de AVRO het hoorspel "Het kwam onverwacht". Daarin wordt het (niet bestaande) Nederlandse plaatsje Kerndam, vanwege het nabijgelegen militaire vliegveld, getroffen door een atoombom. Het stuk is nooit uitgezonden want de AVRO vreesde een herhaling van de "War of the worlds-paniek". In 1959 was de Koude Oorlog in volle gang en luisteraars die het begin van de uitzending hadden gemist zouden eens kunnen denken dat de Russen met de Derde Wereldoorlog begonnen waren.

Hoorspelen worden net als boeken en films vaak onderscheiden in genres die het thema van het hoorspel beschrijven. Zie ook Hoorspelgenre.

Wel vereist volgens Carl Lans het hoorspel als uitingsvorm t.o.v. een roman een eigen compromis tussen menselijk handelen en menselijk zijn. In het hoorspel moet de klemtoon vallen op het menselijk handelen en daardoor blijven de achtergronden (wetenschappelijke, maatschappelijke en zielkundige) steeds een suggestie.

• Lijst van Nederlandse hoorspelen
• Nederlandse hoorspelen
• Nederlandse hoorspelacteurs
• Lijst van Nederlandse hoorspelregisseurs
• Hoorspelgenre

• S. de Vries jr., Ruiters op de aethergolven. Amsterdam, Andries Blitz, 1948, vooral p. 156-219
• Rob Geraerds, De spelleiding... heeft Kommer Kleyn. Hoorn, U.M. West-Friesland, 1954
• Armin P. Frank, Vergleichende Beschreibung und Analyse einer neuen Kunstform durchgeführt an amerikanischen, deutschen, englischen und französischen Texten. Heidelberg, Carl Winter - Universitätsverlag, 1963
• Werner Klippert & Heinz Schwitzke, Reclams Hörspielführer. Stuttgart, 1969 (pdf)
• Dick Verkijk, Radio Hilversum 1940-1945. Amsterdam, Uitgeverij De Arbeiderspers, 1974, ISBN 90-295-5141-0, vooral p. 555-564
• Horst Prießnitz (ed.), Das englische Hörspiel, Düsseldorf, August Bagel Verlag, 1977, ISBN 3-513-02224-7
• Horst P. Prießnitz, Das englische "radio play" seit 1945. Typen, Themen und Formen. Berlijn, Erich Schmidt Verlag, 1978, ISBN 3-503-01273-7
• John Drakakis, ed., British Radio Drama. Cambridge, Cambridge University Press, 1981, ISBN 0-521-29383-9
• Rein van Rooij (ed.), AVRO 60 in beeld. Grepen uit een rijke omroephistorie. Uitgave AVRO Hilversum-Amsterdam, 1983, ISBN 90-70760-01-0 (hoofdstuk 7, blz. 123-160: De AVRO en het hoorspel)
• Catharina Henriëtte Bulte, Het Nederlandse hoorspel: aspecten van de bepaling van een tekstsoort. Utrecht, H & S, 1984 (Diss.)
• Heleen C. Hermans, Het hoorspel. De fantasie bij het geluid. AO-boekje (Actuele Onderwerpen) no. 2113, 1986
• Jan van Herpen, Men hoort zijn voetstappen, een onderzoek naar de opkomst van het oorspronkelijke Nederlandse hoorspel in de jaren twintig, Hilversum, Flanor, 1996, ISBN 90-803193-1-7
• Piet Ekel, 'n Luisterrijk verleden. Van hoorspel naar kijkspel. Utrecht, Gopher Publishers, 2002, ISBN 90-517-9061-9
• Thomas Bräutigam, Hörspiel-Lexikon. Konstanz, UVK Verlagsgesellschaft mbH, 2005, ISBN 3-89669-698-X
• Ad van der Logt, Het theater van de nieuwe orde: een onderzoek naar het drama van de Nederlandse nationaalsocialisten, Hoofdstuk 7: Het luisterspel op de radio, Proefschrift Universiteit Amsterdam, 2008
• Lars Bernaerts en Siebe Bluijs (red.), Luisterrijk der letteren. Hoorspel en literatuur in Nederland en Vlaanderen, 2019, ISBN 9789401463942

• Ineke Bulte: Over de hoorspelen van Theun de Vries
• Hoorspelen zijn te beluisteren via hoorspelweb.com
• Programmaoverzicht BBC Radio 4-Extra
• Hoorspelenfestival in Kampen
• Hoorspelen.eu

Zie de categorie Radio drama's van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.