Holisme

Het woord, samen met het bijvoeglijke naamwoord holistisch, werd ingevoerd door Jan Smuts[1] in de vroege jaren 1920. De Zuid-Afrikaanse militair en staatsman Smuts definieerde holisme als "De tendens in de natuur gehelen te vormen die groter zijn dan de som der delen door creatieve evolutie". In zijn wereldbeeld, inclusief holisme, diende er een nieuwe wereldorde te komen met onder meer het blanke ras in het Britse Rijk dat daarin de dienst uitmaakte.

Holisme wordt soms beschreven als tegengesteld aan reductionisme, hoewel de verdedigers van wetenschappelijk reductionisme stellen dat het beter als het tegendeel van gulzig reductionisme kan worden beschouwd. Het kan ook tegenover atomisme worden gesteld. Sommige critici menen dat holisme een kunstmatige kruising van creationisme (creatieve tendens) en evolutietheorie (creatieve evolutie) is.

Eén theorie van het holisme is gebaseerd op de hypothese dat de natuur uit een hiërarchie van "eenheden" of "gehelen" bestaat (of "holons", een term die door Arthur Koestler werd geïntroduceerd)[2]. Deze "gehelen" zijn quarks, protonen, atomen, moleculen, organellen, cellen, weefsels, organismen, populatie en vormen uiteindelijk de aardse biosfeer en het heelal. In de emergentietheorie vormen deze "gehelen" emergente verschijnselen die op zich reductionistisch verklaarbaar, maar niet deterministisch vanuit hun samenstellende onderdelen voorspelbaar zijn.

Holisme is verwant aan complexiteit. Elk geheel ontleent uiteraard kenmerken aan de samenstellende delen, maar ook (en wellicht meer) aan de samenhang of ordening van die delen en hun interactie. Een voorbeeld is het volgende: een toneelvereniging kan een theatervoorstelling geven met acteurs die dat geen van allen in hun eentje kunnen. Doel, gedragsafspraken, frequentie van vergaderen, rolverdeling en tientallen andere relaties bepalen mede het geheel. Zo ook is het atoom een verzameling van elektronen en een kern die door hun organisatie en interactie een hoger niveau van stabiliteit vertonen dan de delen afzonderlijk zouden doen. Was dat niet het geval, dan zou het nooit kunnen ontstaan of zou het instabiel zijn en dus een beperkte levensduur hebben. Het woord 'atoom' werd voor het eerst gebruikt door Democritus (Grieks atomos = ondeelbaar).

Holisme is ook de naam die gegeven wordt aan de levensovertuiging waarbij de essentie is dat alles onlosmakelijk met elkaar verbonden is. Een holist ziet zichzelf voortdurend als deel van het geheel en beschouwt de ander (mens, dier, plant of voorwerp) als de andere ik. De holist ziet afgescheidenheid als een illusie, gecreëerd door het denken. In esoterische en New Age kringen is holisme om deze reden populair. Een belangrijke invloed hierbij is Ken Wilber, die zich onder andere door het idee van The Great Chain of Being heeft laten inspireren[3].

Politiek holisme staat tegenover politiek atomisme. Terwijl politiek atomisme de maatschappij opvat als bestaande uit louter individuen, ziet het politiek holisme de maatschappij als opgebouwd uit méér dan de som van individuen. Naast individuen spelen ook sociale invloeden, sociale groepen, etc., een rol. Invloeden van politiek holisme kunnen divers zijn, en worden teruggevonden in conservatisme, nationalisme en socialisme, terwijl het liberalisme, vaak tegen wil en dank, nogal eens als atomistisch wordt afgeschilderd[1][4][5][6][7].

Ook in de psychologie, de filosofie van de geest en taalfilosofie komen er meerdere vormen van holisme voor. Een goed voorbeeld daarvan is semantisch holisme dat stelt dat de betekenis van elk individueel woord of iedere zin enkel kan begrepen worden via zijn relaties tot het groter deel van de taal, tot zelfs de taal in zijn geheel. In de filosofie van de geest wordt in een holistische opvatting een mentale toestand beschreven aan de hand van haar relaties tot andere mentale toestanden. In dit verband spreekt men vaak van inhoudsholisme (content holism) of "holisme van het mentale" (holism of the mental). Dit holisme wordt vaak geassocieerd met filosofen als Frege, Wittgenstein en Quine.

Binnen de gezondheidszorg is de holistische visie het idee dat gezondheidsproblemen ontstaan als gevolg van interacties tussen meerdere invloeden en dat de behandeling gekozen moet worden op basis van al deze invloeden.[8]

• Complexiteit
• Ken Wilber

• Smuts, Jan C.: Holism and Evolution, 1926 MacMillan, Compass/Viking Press 1961 reprint: ISBN 0-598-63750-8, Greenwood Press 1973 reprint: ISBN 0-8371-6556-3, Sierra Sunrise 1999 (mildly edited): ISBN 1-887263-14-4
• Anker, Peter: Imperial ecology: environmental order in the British Empire, 1895-1945, Harvard University Press, 2001, p. 127
• Hagenaar, Edith: Holisme, de kern uitgelegd, 2007, Palaysia Productions, ISBN 978-90-76541-600
• Hayek, F.A. von. The Counter-revolution of Science. Studies on the abuse of reason. Free Press. New York. 1957.
• Mandelbaum, M. Societal Facts in Gardner 1959.
• Phillips, D.C. Holistic Thought in Social Science. Stanford University Press. Stanford. 1976.
• Dreyfus, H.L. Holism and Hermeneutics in The Review of Metaphysics. 34. pp. 3–23.
• James, S. The Content of Social Explanation. Cambridge University Press. Cambridge, 1984.
• Harrington, A. Reenchanted Science: Holism in German Culture from Wilhelm II to Hitler. Princeton University Press. 1996.