Heliand

Het gedicht, geeft een indruk van de didactische wijze waarop het christendom in de noordwestelijke Germaanse gebieden, waaronder het noorden en oosten van het huidige Nederland, ingang heeft gevonden. De dichter baseert zijn verhaal op de vier evangeliën, maar hij plaatst het leven van Jezus in een eigentijdse, Germaanse context. Hij schetst Christus als een adellijke heer die met zijn vazallen van burcht naar burcht trekt. Landschap en klimaat zijn West-Europees. Ook worden begrippen gebruikt, die oorspronkelijk in de Germaanse mythologie thuishoren, zoals het noodlotsbegrip Wyrd[1] en Midgaard.

Hieruit blijkt dat de dichter aansluiting zocht bij de belevingswereld van zijn toehoorders. Een voorbeeld hiervan is ook, dat het kindje Jezus, de telg uit het koningshuis van David, volgens het in de Heliand voorkomende kerstevangelie in een gewaad werd gewikkeld, versierd met edelstenen (dat past immers een koningskind!), en toen pas in de kribbe van Bethlehem werd gelegd. Deze scène paste beter bij de Saksische belevingswereld dan de nederigheid rond Jezus' geboorte, die in latere christelijke tradities juist geaccentueerd werd. Ook een gedeelte van het verhaal rond Christus' lijden en sterven werd voorzien van andere accenten. In Johannes 18: 10 en 11 wordt beschreven, dat Simon Petrus bij Jezus' gevangenname een van de knechten van de hogepriesters met een zwaard een oor afhieuw. In de Heliand wordt dit feit uitvoerig in 17 versregels beschreven; hiermee accentueert de dichter, dat Jezus' discipelen zich niet laf van Hem terugtrokken, wat voor de Saksische toehoorders onaanvaardbaar geklonken zou hebben.

Vermoedelijk was dit ook de strategie van de eerste missionarissen in onze landen, onder wie de heilige Bonifatius. Deze zogenoemde evangelieharmonie is waarschijnlijk gemaakt door een geestelijke uit (de omgeving van) de school van Fulda, welke stad is ontstaan bij een benedictijner klooster gesticht in opdracht van Bonifatius in 744. Naast de Oudsaksische Genesis is zij het enige grote dichtwerk uit deze tijd. De tekst werd misschien onder Oudhoogduitse invloed geschreven.

Volgens Dirk Otten: Lebuïnus, een gedreven missionaris (2006, Uitg. Verloren, Hilversum; ISBN 90-6550-914-3) heeft de Heliand-dichter vooral het Mattheüs-commentaar van Hrabanus Maurus (822) geraadpleegd. Verder nam hij een andere bekende evangelieharmonie uit de Syrisch-orthodoxe Kerk van Antiochië als voorbeeld, namelijk het Diatessaron van Tatianus, daterend uit de tweede eeuw. Met het werk van Tatianus heeft de Heliand o.a. gemeen, dat de beschrijving van Christus' verheerlijking op de Taborberg opzettelijk precies in het midden van het verhaal voorkomt.

Niet alleen als literair-cultureel erfgoed, maar ook voor de kennis van het Oudgermaans is de Heliand van onschatbare betekenis. De oudste bronnen van het Oudsaksisch dateren uit de negende eeuw, terwijl haar zustertaal het Oudnederfrankisch of Oudnederlands niet in de verte kan bogen op dergelijke vroege en omvangrijke bronnen. Van het Oudnederlands dateren de eerste bescheiden fragmenten pas van zo'n twee tot drie eeuwen later. Het is mede daarom belangrijk dat van de Heliand een Nederlandse vertaling beschikbaar is. Daarmee is de Oudsaksische tekst ook voor niet-Oudgermanisten toegankelijk geworden.

In het gedicht wordt het leven van Jezus beschreven – of beter eigenlijk bezongen – in de stijl van een Germaanse sage, in karakteristiek Germaanse allitererende verzen (stafrijm). De oorspronkelijke tekst van ca. 6000 regels, onderverdeeld in 71 hoofdstukken, is bijna in zijn geheel bewaard gebleven. Het einde ontbreekt echter.

Men beschouwt de vorm en de inhoud van de Heliand vaak als een bewuste poging de christelijke boodschap gemakkelijker aanvaardbaar te maken voor de onlangs of nog niet gekerstende Saksen. Zo gebruikt de dichter het traditionele Germaanse stafrijm, de typisch Germaanse herhaalde beschrijvingen van dezelfde gebeurtenis of dezelfde persoon en past hij het verhaal aan aan een Germaanse couleur locale. Het volgende fragment (verzen 1279 – 1283) kan deze techniek illustreren:

(â ê î ô û zijn lange klinkers, đ een zwakke th, (IPA [ð]), ƀ als Engelse v, uu als de Engelse w):

Het stafrijm is duidelijk aanwezig en Christus wordt in enkele opeenvolgende regels omschreven als ‘Christus de verlosser’, ‘heerser over het volk’ en ‘zoon van God’. Zijn metgezellen worden gepresenteerd als volgelingen van een krijgsheer, die weliswaar wijs is, maar toch een typisch Germaanse vorst is met zijn onderdanen die trouw aan hem zweren.

Het is aannemelijk dat de dichter deze technieken bewust gebruikte om de christelijke boodschap toegankelijker te maken voor de Germaanse Saksen (inculturatie). Deze literaire stijlvormen werden in die tijd nu eenmaal gebruikt en voor een publiek dat niet behoorde tot een kloostergemeenschap waren ze de enige bekende. Bepaalde beschrijvingen zijn er duidelijk op gericht de Germaanse belevingswereld te doen aansluiten bij het christelijke gedachtegoed.

Uit het Kerstverhaal in de Heliand (verzen 339-349):

Verzen 4537-4549 (uit het Heilig Avondmaal van Jezus):

De eerste Nederlandse vertaling van de Heliand verscheen in 2006 van de hand van de kenner van het Oudgermaans Jaap van Vredendaal, hij had medewerking van theoloog Willem van der Meiden. In 2012 verscheen een Twentse[2] versie van de Heliand, in een vertaling van dominee Anne van der Meiden. Daarnaast zijn vertalingen in het Gronings, Achterhoeks en Münsterlands[3] verschenen; een Sallandse vertaling is in voorbereiding. Al deze dialecten stammen af van het Oudsaksisch.

• Bonifatius (missionaris en bisschop)
• Oudsaksisch
  • Nedersaksisch
• Harmonie (theologie)

• De Heliand als luisterboek
• Behaghel, O., 1984: Heliand und Genesis, herziene editie door B. Taeger, Tübingen.
• Editie Sievers 1878
• Knight Bostock, J., 1976: A Handbook on Old High German Literature, herziene editie door K.C. King en D.R. McLintock, Oxford.
• Schlosser, H.D., 1970: Althochdeutsche Literatur, Frankfurt aan de Main/Hamburg.
• E. Vanneufville, 2008: Heliand, l'évangile de la Mer du Nord, Brepols Publishers. (Zie ook : )
• Vredendaal, J. van, m.m.v. W. van der Meiden, 2006: Heliand, Nederlandse vertaling, Amsterdam: SUN, ISBN 9085062969 / ISBN 9789085062967