Heilige Rochus door Christus aangesteld tot patroon van de pestlijders

Het schilderij De pestlijders vormt het hoofdtafereel van het altaar van de Heilige Rochus in de Sint-Martinuskerk.

De Heilige Rochus, geboren in Montpellier, was een van de belangrijke pestheiligen. Na de dood van zijn ouders, eind 13de eeuw, schonk hij zijn goederen weg en trok als pelgrim naar Rome. In verschillende Italiaanse steden verzorgde hij zieken, vooral pestlijders. Sommige genas hij door het kruisteken over hen te maken. Zelf besmet, trok hij zich terug in de woeste natuur om te sterven, maar hij genas op miraculeuze wijze; dagelijks kwam een hond hem een brood brengen. Na vele jaren keerde Rochus terug naar Montpellier, waar hij echter niet herkend werd en als spion gevangengezet. Voor hij stierf kwam een engel hem in de gevangenis moed inspreken. De 'Legenda Aurea' vertelt dat Rochus enkele dagen voor zijn dood in zijn kerker gewekt werd door een verblindend licht: een glanzende engel bracht hem de tijding dat hij voortaan de patroon zou zijn van de pestlijders.

In het altaarstuk in de Sint-Martinuskerk knielt de Heilige Rochus van Montpellier neer op een stenen platform. De verrezen Christus verschijnt voor hem en wijst naar een engel die een tablet in de handen draagt met daarop de woorden: ERIS IN PESTE PATRONUS (Gij zult de patroon zijn van de pestlijders). Rochus is uitgebeeld volgens de iconografische traditie: gekleed in pelgrimsuitrusting, met ontbloot bovenbeen, en met een hond aan zijn zijde. In het onderste register van het schilderij, op matrassen en strobundels, zijn doodzieke pestlijders te zien die hun beschermheilige met smekende gebaren vragen om zijn voorspraak.

Gravure naar De pestlijders door Paulus Pontius, gedateerd 1626

Deze compositie van Rubens genoot een grote populariteit; de afbeelding van de intensief aanbeden pestheilige vond een zeer ruime verspreiding, zowel in geschilderde kopieën als in prenten. Een gravure door Paulus Pontius[1] is 1626 gedateerd.

Zoals vele meesterwerken werd het doek van Rubens in de Franse tijd afgevoerd naar Parijs. Restitutie volgde in 1816 na de val van Napoleon. Het inspireerde Karel Broeckaert tot een gelegenheidsgedicht, Wederkomst van het ontstolen tafereel.[2] Een zekere Terbard maakte in dat jaar ook een kopie op kleiner formaat, bewaard in het kasteel van Gaasbeek.