Akbar de Grote

Akbar werd geboren in Umarkot in Sind. Zijn ouders waren Nasiruddin Muhammad Humayun, in naam keizer van het Mogolrijk, en Hamida Banu Begum, de dochter van een Perzische hoveling. Beiden waren verre afstammelingen van de Perzische soefiheilige Sheikh Ahmad-e Jami. De Mogols waren Timuriden, afstammelingen van Timur Lenk. Hun claim over het noorden van India was gebaseerd op Timurs verovering van Delhi in de 14e eeuw. Verder terug stamden de Mogols ook af van de Mongoolse veroveraar Dzjengis Khan.

Het Mogolrijk in India ("Hindustan"), in 1526 gesticht door Akbars grootvader Babur na diens overwinning op de Afghaanse adel van het sultanaat van Delhi, was bij Akbars geboorte verre van een vaststaand gegeven. Babur had Humayun als opvolger aangewezen. Na Baburs dood in 1530 werd Humayun daarom boven de andere drie zoons geplaatst in rang. Desondanks had hij moeite hen de baas te blijven. De tweede broer, Kamran, kreeg de provincie Kabul en de noordflank van het rijk toegewezen en weigerde vanaf 1540 Humayuns gezag te erkennen. In 1539 leidde een poging de jongste broer Hindal op de troon te zetten bijna tot Humayuns aftreden. De in Akbars opdracht geschreven kronieken over de periode beschouwen de jongere broers van zijn vader als verraders, maar in de Turks-Mongoolse traditie was het gewoon dat het rijk bij de dood van de heerser onder de zoons werd verdeeld. De prinsen zelf zagen hun gedrag waarschijnlijk als het opkomen voor rechtmatige ambities.[1]

Dit gebrek aan eenheid, samen met Humayuns besluiteloze karakter, zorgde ervoor dat het door Babur gestichte rijk verloren ging. Humayuns belangrijkste vijand was de Afghaanse leider Sher Shah Suri. Sher Shah versloeg Humayun in de slagen bij Chausa (juni 1539) en Kanauj (mei 1540) om de Mogols daarna geheel uit Hindustan te verdrijven. Humayun vluchtte met een steeds kleiner gevolg naar het westen, naar Sindh, waar hij zich bij zijn broer Hindal aansloot. De andere twee broers trokken zich terug in Kabul. De aankomst van de gevluchte keizer met zijn familie en entourage kwam voor de gouverneur van Sindh zeer ongelegen. In plaats van Humayun rechtstreeks militaire steun te ontzeggen, hield hij hem aan het lijntje door beloftes te doen, maar vervolgens niets te doen. Het duurde een paar jaar voor Humayun inzag dat hij in Sindh geen hulp kon verwachten.

In het gevolg van Hindal bevond zich de 14-jarige Hamida. Humayun, zelf 33 jaar oud, ontmoette haar op een feest in het onderkomen van zijn broer. De ontmoeting was voldoende om de keizer te bewegen haar ten huwelijk te vragen, maar zowel Hindal als Hamida reageerden aanvankelijk bijzonder negatief op het idee. Hoewel Humayun aanhield, bleef Hamida 40 dagen lang onvermurwbaar. Pas na tussenkomst van de moeder van Hindal stemde ze uiteindelijk in met een huwelijk. Dit werd voltrokken op 21 augustus 1541. Kort daarop bleek Hamida al zwanger te zijn.

Ondertussen was Humayuns situatie hachelijk geworden. Manschappen deserteerden dagelijks en ook zijn broer Hindal verliet hem. Zo zwierf hij twee jaar lang door het woestijngebied tussen Sindh en Rajasthan. Akbar werd geboren op 15 oktober 1542, in het fort van Umarkot, waar zijn ouders te gast waren bij een lokale dorpshoofdman.

Akbar als kind met zijn ouders. Afbeelding van water- en goudverf op papier uit de Akbarnama, tussen 1596 en 1600.

Ten slotte raakte Humayun overtuigd dat hij in Sindh geen hulp kon verwachten. Zijn entourage was geslonken tot een groep van ongeveer 40 mannen, twee vrouwen (Hamida en een dienstmaagd) en een baby. Ze trokken als struikrovers door het land om in hun levensonderhoud te voorzien. In de herfst van 1543 trokken ze over de Indus en naar Afghanistan. Humayun maakte de fout te denken dat hij bij zijn broers Kamran en Askari in Kabul welkom zou zijn. Toen Askari Humayuns groep in de buurt van Kandahar in een hinderlaag lokte, wist Humayun op het nippertje aan gevangenschap en een waarschijnlijke dood te ontsnappen. Wel moest Akbar met enkele bedienden worden achtergelaten bij deze vlucht. De baby viel in handen van Askari, die Akbar toevertrouwde aan de zorg van zijn vrouw Sultan Begum.

Akbar bracht de erop volgende jaren als gijzelaar door. Humayun was ondertussen naar Perzië gevlucht waar hij hartelijk werd ontvangen door de Perzische Shah Tahmasp. Deze stelde Humayun een leger van 12.000 ruiters ter beschikking waarmee deze in 1545 zijn broers uit eerst Kandahar en daarna Kabul verjoeg. Toen Humayun Kandahar aanviel werd naar Kabul gestuurd waar een zus van Babur, Khanazada Begum, hem verzorgde. Deze tante was erg met Akbar ingenomen omdat hij erg op zijn grootvader zou hebben geleken.

Bij de inname van Kabul in december 1545 werd Humayun verenigd met zijn zoontje. Hamida, die in Kandahar achter was gebleven, reisde in de lente naar Kabul, waar daarna Akbars besnijdenis plaatshad. De strijd tussen de broers was echter nog niet over. Kabul werd twee maal door Kamran heroverd. Beide keren viel ook de harem in Kamrans handen, waaronder de jonge prins. Toen Humayun Kabul belegerde gebruikte Kamran Akbar als levend schild door hem op de muren te plaatsen, waarna Humayun genoodzaakt was de beschieting van de stad te staken.[2]

Abu Fazl meldt dat de prins als jongen een gezonde eetlust bezat en hyperactief was. De jongen toonde vooral interesse in de buitensporten, met name de jacht, het berijden van paarden en kamelen, en het temmen en africhten van honden en vogels. Als kind al kon Akbar niet stilzitten. Vanaf jonge leeftijd bleek het onmogelijk hem lezen en schrijven te leren, tot groot verdriet van zijn erudiete vader. De ene na de andere leraar moest het opgeven: Akbar bleef zijn leven lang analfabeet. Mogelijk was een deel van de oorzaak dat hij dyslectisch was.[3]

Humayun leert Akbar schieten. Detail van een illustratie uit de Akbarnama, 1602-1604.

Hindal sneuvelde in 1551, vechtend voor Humayun. De districten die hem waren toevertrouwd (waaronder de inkomsten van de belasting, de jagirs) werden daarop aan de tienjarige Akbar toegewezen. Daaronder was ook de historisch belangrijke stad Ghazni, ooit de hoofdstad van de Ghaznaviden - een Middeleeuwse islamitische dynastie die India veroverde. Het was onder de Timuriden gebruikelijk dat jonge prinsen gebieden kregen toegewezen om ervaring in het landsbestuur op te doen. Tegelijkertijd werd de prins opgeleid in de krijgskunst, boogschieten, paardrijden, zwaardvechten en worstelen. Ook leerde hij Perzisch, met name Perzische poëzie, hetgeen ondanks zijn onvermogen te leren lezen een levenslange voorliefde bleef. Akbar werd ook ingewijd in kunst, filosofie, rechtspraak en kennis van de Koran. Hij muntte uit in de krijgskunst en had een intuïtief begrip van de menselijke natuur, dat hem in staat stelde anderen te manipuleren of aan te voeren.[4]

Humayuns strijd met zijn broers werd uiteindelijk beslist in diens voordeel. De overgebleven twee broers waren tegen 1554 uitgeschakeld en gevangen genomen. Hen werd toestemming verleend als pelgrims naar Mekka te reizen, destijds de traditionele manier om van verwanten af te komen die niet langer welkom waren. Beiden overleefden de reis niet. Toen Humayun eindelijk absoluut heerser over de Mogols was, kon hij zijn energie richten op de herovering van zijn rijk in India.

Akbar als ongeveer vijftienjarige

Akbar was inmiddels 12 jaar oud en reisde mee in zijn vaders veldtocht. Hij had inmiddels een drie jaar jongere halfbroer, Hakim, die in Kabul was achtergebleven en aangesteld als (nominale) gouverneur. In Hindustan waren de opvolgers van Sher Shah op dat moment in een onderlinge strijd verwikkeld. Dit maakte van de herovering een absurd makkelijke aangelegenheid. De Punjab viel zonder veel moeite in Humayuns handen en in juli 1555 volgde de belangrijke stad Delhi. Humayun liet daarop de militaire zaken over aan zijn generaals en nam zijn introk in Delhi, waar hij in een van Sher Shahs paleizen een bibliotheek en observatorium liet inrichten.

Akbar kreeg een inheemse leraar toegewezen, die hem onder andere de taal van het land (Hindustani) leerde. Hij deed aan de zijde van Humayuns bevelhebber Bairam Khan militaire ervaring op toen de Afghaanse sultan Ibrahim Shah een tegenaanval lanceerde. Ook deze bedreiging werd gemakkelijk afgekeerd. De voormalige provincies van Baburs rijk werden een voor een heroverd.

Lang van de overwinning genieten kon Humayun niet. In januari 1556 struikelde hij over de treden van de trap in zijn observatorium, waarna hij ongelukkig terecht kwam. Na een paar dagen buiten bewustzijn te hebben doorgebracht overleed hij op 26 januari. Akbar verbleef op dat moment met Bairam Khan in een legerkamp aan de rivier de Ravi in de Punjab. De dood van de keizer werd enige tijd geheim gehouden. In de tussentijd vervulde een figurant de rol van Humayun, die de gewoonte had zichzelf elke morgen aan het volk te tonen vanaf een balkon. Op 11 februari werd het nieuws van Humayuns dood bekendgemaakt. De kroning vond een paar dagen later plaats in Kalanaur, op een haastig gebouwde troon van bakstenen.

Omdat Akbar nog maar 14 jaar oud was, wezen de emirs Bairam Khan aan als regent. Deze Perzische militair had Akbars grootvader en vader trouw gediend tijdens de verovering van Hindustan, de vlucht naar Perzië, de herovering van Afghanistan en de herovering van India. Zijn eerste taak was Akbars koningschap en zijn eigen positie veilig te stellen. Sikandar Shah, een van de Afghaanse pretendenten uit de Suri-stam bevond zich nog altijd in de Punjab. Een andere pretendent, Adil Shah, was naar het oosten gevlucht. Andere leden van het huis van Timoer in Kabul en Centraal-Azië ondermijnden Akbars gezag. Daarom verbleef Akbar gedurende de eerste maanden van zijn regering niet in Delhi of Agra, maar in het legerkamp in Jalandhar, van waaruit het makkelijker was een opstand in de Punjab of Kabul de kop in te drukken.

Desondanks werd de eerste bedreiging bijna fataal. Vanuit het zuidoosten drong een leger geleid door Hemu Hindustan binnen. Adil Shah had nooit veel interesse voor staatszaken gehad, maar hij had deze Hemu tot zijn vizier benoemd. Hemu was een hindoe van lage kaste die daarom geen direct gevaar voor de sultan vormde. Hij was echter goed in staatszaken en politieke intrige, en hoewel hij zelf niet met een zwaard overweg kon was hij een sluw militair strateeg. Richting hindoes presenteerde hij zich als bevrijder, en naar de Afghaanse elite als nieuwe sultan. Achtereenvolgens nam hij Gwalior, Agra, en Delhi in. In de laatste stad liet hij zich tot koning kronen. Bairam Khan en Akbar trokken hem echter tegemoet. Het kwam tot een treffen in de tweede slag bij Panipat (5 november 1556). Hoewel Hemu de overmacht had werd hij tijdens de slag in het oog getroffen en halfdood door de Mogols weggesleept. Zijn leger raakte daarop in paniek en vluchtte van het slagveld. Bairam Khan vroeg Akbar ter plekke Hemu te executeren. Mogelijk voldeed Akbar inderdaad aan deze symbolische rol, maar in een andere versie van het verhaal weigerde de jonge vorst een ongewapend man te doden, omdat hij daar geen eer in zag.[5]

De overwinning bij Panipat bevestigde de macht van de Mogols over het noorden van India. Akbar liet de ambassadeurs en harem uit Kabul overkomen naar Delhi, waar hij zijn hof vestigde. Maar nog geen jaar later, in oktober 1558, besloot hij zijn hoofdstad te verplaatsen naar Agra.

Voor de eerste zeven jaar van Akbars regering was de werkelijke macht in handen van een regent. Terwijl Bairam Khan de staatszaken regelde groeide echter Akbars ongeduld. Met de jaren groeiden bij de jonge vorst de ambities en de wens de zaken zelf te regelen. Steeds meer zat het regentschap hem daarbij in de weg. Akbar vond een gewillig oor bij Maham Anaga, zijn vroegere voedster, die in de harem een belangrijke positie innam. Zij zag in de situatie een mogelijkheid de positie van haar factie aan het hof te verstevigen, en fluisterde Akbar verhalen in over de arrogantie van de regent.

Toen Akbar bijna 18 was maakte hij de beslissing Bairam Khan opzij te schuiven. De beslissing moet moeilijk zijn geweest, omdat de regent een vaderfiguur voor hem was. In maart 1560 wist Akbar onder het mom van een jachtexpeditie aan de aandacht te ontsnappen en naar Delhi te reizen, waar hij bekend maakte dat Bairam Khan was ontslagen. De khan toonde zich aanvankelijk bereid om zijn macht op te geven, maar verzette zich toen hij de intrige van Maham Anaga doorzag. Akbar toonde zich genadig en gaf Bairam Khan de keus een bedevaartstocht naar Mekka te maken. De voormalige regent stemde toe (hij had in feite weinig keus) maar werd onderweg naar de havens in Sindh vermoord door een groep Afghanen die persoonlijke grieven tegen hem koesterden.[6]

Maham Anaga werd de nieuwe regent en dit bracht haar zoon Adham Khan ook op een invloedrijke positie. Net als bij haar voorganger is er geen reden te twijfelen aan haar loyaliteit. Bovendien bezat ze de gave zich onzichtbaar te houden en de keizer niet voor de voeten te lopen. Hetzelfde gold niet voor haar zoon. Deze leek er juist op uit te zijn Akbar opzettelijk uit te dagen. In 1561 was hij als bevelhebber naar Malwa gestuurd om de provincie te veroveren. Na afloop betwiste hij Akbar gevangen genomen vrouwen en buit. Als keizer had Akbar het alleenrecht te beslissen over de verdeling. In feite was dit een rechtstreekse belediging van de monarch, maar Akbar negeerde dit.

Enkele maanden later kwam het echter tot een incident dat Akbar niet kon negeren. Akbar had Maham Anaga's bondgenoot Munim Khan ontslagen als vakil en zijn eigen vertrouweling Atga Khan benoemd. Adham Khan drong het paleis binnen met enkele gewapende volgelingen en vermoordde Atga Khan. Akbar, die nooit een gebrek aan moed toonde, confronteerde Adham Khan en sloeg hem ziedend van woede buiten westen. Daarna liet hij hem vastbinden en van het balkon in de paleistuin gooien. Toen Adham Khan dit overleefd bleek te hebben, gebood Akbar hem terug naar boven te brengen en opnieuw van het balkon te werpen, ditmaal met zijn hoofd eerst zodat zeker was dat hij zijn nek brak. Toen Maham Anaga van de dood van haar zoon op de hoogte werd gesteld trok ze zich terug. 40 dagen later stierf ze van verdriet.

Akbar, nu 21 jaar oud, nam daarop zelf de regering ter handen. Hij leerde van de ervaring: nooit meer zou hij een partij aan zijn hof boven de anderen verheffen. In plaats van een eerste minister creëerde hij vier belangrijke ministerposten: voor financiën, de hofhouding, militaire zaken, en religieuze zaken.

Akbar bracht zijn eerste jaren door in ballingschap, op de vlucht of als gijzelaar van zijn oom in Kabul. De constant veranderende omgeving moet een verwarrende, wonderlijke en deels beangstigende ervaring zijn geweest. Tijdens zijn lange regering verplaatste Akbar de hoofdstad enkele malen, maar hij bracht de meeste tijd sowieso niet in deze plaatsen door. Zijn hele leven was Akbar vrijwel constant onderweg. Militaire campagnes volgden elkaar in snel tempo op en werden afgewisseld met groots opgezette jachtpartijen en expedities tot in de verste uithoeken van zijn groeiende rijk. Daarbij toonde de padishah een grote belangstelling voor het land, de natuur, en met name de bevolking. Voor staatszaken kon de durbar onderweg worden opgezet, waarbij een grote tent werd gebruikt om audiënties te verlenen of met ministers te beraadslagen.

In de staatszaken trok de keizer alles naar zich toe. Tot in de kleinste details verliepen beslissingen en besluiten via hem zelf. Akbar kwam hierin overeen met Europese absolute monarchen van zijn tijd zoals Louis XIV van Frankrijk of Henry VIII Tudor van Engeland. Meerdere ooggetuigen toonden zich verbaasd over hoe goed Akbars geheugen was als het die details betrof. Ondanks dat hij zelf niet kon lezen was Akbar altijd omringd door klerken. Hij stond erop dat gebeurtenissen en bevelen nauwkeurig werden gedocumenteerd.

Akbar stelde zeer prijs op ijver en punctualiteit. Iedereen in zijn directe omgeving was vrijwel constant bezig. De dag was nauwkeurig ingedeeld en de tijd werd bijgehouden met klokken. Volgens Abu Fazl sliep de keizer nauwelijks en werkte hij vaak ook 's nachts door. De jezuïet Francis Henriques meldt dat Akbar zich met van alles bezighield. Hoewel hij constant werkte, kwam hij bij audiënties en vergaderingen normaal gesproken zeer beheerst en bedaard over.[7]

Een belangrijk onderdeel van Akbars leven was de jacht. Jachtpartijen waren groot opgezet, vaak met duizenden drijvers, tenten, paarden, olifanten, jachthonden, en cheetahs die de keizer voor dit doel africhtte. Vaak combineerde hij jachtpartijen met militaire campagnes of expedities naar verre delen van zijn rijk. Een favoriete vorm van jacht was de qamargha, waarbij duizenden volgelingen een enorme cirkel vormden en langzaam naar binnen bewogen, waarbij het afgesloten gebied steeds kleiner werd. Ondertussen konden Akbar en zijn gezellen in het omsloten gebied jagen. Met name de jacht op wilde olifanten was een grote hobby. Akbar hield zich graag bezig met het temmen en africhten van deze dieren. Meer dan een hobby was de jacht ook een manier om de sociale orde aan het hof te bevestigen en zijn bevelhebbers beter te leren kennen. Er was ook een symbolische functie. Het berijden van olifanten, met name de grote bullen, werd in India vanouds als het voorrecht van de vorst beschouwd.