Adriaen Valerius

Het lied 'Merck toch hoe sterck', in: Adriaen Valerius, Neder-landtsche gedenck-clanck (Haarlem, 1626).

De gedenck-clanck beleefde een kortstondige populariteit maar belandde kort na de verschijning in de vergetelheid tot het nationalistische reveil van de 19e eeuw er weer aandacht aan schonk. Valerius' geschiedkundige betekenis ligt niet in de eerste plaats in zijn dichterlijke kwaliteiten, die tegenwoordig als gekunsteld worden ingeschat. Het is niet zozeer een oorspronkelijke werk als wel een afgeleide van een stilistische canon. Het belang van de gedenck-clanck is als spiegel van zijn tijd en van de toenmalige zeden. De bundel is doordrongen van een uitgesproken vaderlandslievend Nederlands identiteitsgevoel. Het werk is een favoriet symbool in troebele tijden, bijvoorbeeld tijdens de Duitse bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog, toen het door het verzet werd geadopteerd.

Verschillende liederen uit Valerius’ Gedenck-Clanck werden opgenomen in de populaire liedbundel Kun je nog zingen, zing dan mee. Hierin staan onder meer de liederen 'Al uwe boos' aneslagen', 'Geluckig is het Land, Dat God de Heer beschermt', 'G'lijck den grooten rapsack vloot den Speck verbaest', 'Heer, die uw tent in de hemelen spreidt', 'Laet sang en spel, tambour en fluyt nu klinken tot Gods eer', 'Merck toch hoe sterck', 'O Nederland! let op u saeck', 'Stort tranen uyt, schreyt luyde', 'Waer dat men sich al keerd of wend' en 'Wilt heden nu treden voor God den Heere'.

De populariteit van Valerius’ bundel in Duitsland verdient enige aandacht. Wilt heden nu treden voor God, den Here werd, vooral door de persoonlijke inzet van keizer Wilhelm II. gauw geliefd in de Duitse vertaling van Josef Weyl (1821-1895) en de bewerking van de Weense componist Eduard Kremser (1838-1914) als Wir treten zum Beten vor Gott, den Gerechten. Wir treten zum Beten (in het Engels bekend als "We Gather Together") of Altniederländisches Dankgebet (Oud-Nederlands dankgebed), werd een machtig symbool van het verbond tussen troon en altaar in de Duitse burgerlijke godsdienstbeleving, toonbeeld van de Thron und Altar-Zivilreligion van het keizerrijk tot 1918. Het lied werd opgenomen in de Großer Zapfenstreich en vaak gespeeld naar aanleiding van gebeurtenissen met een bijzonder karakter.

Onder het nationaalsocialisme werd het lied bewust bij massavertoningen ingezet, om die een gewijde stemming te verlenen en de vermeend door God gewilde continuïteit van het Derde Rijk als voortzetting van het Duitse Rijk te verklanken. Zo werd bijvoorbeeld op 9 april 1938 in aansluiting op de toespraak van Adolf Hitler in Wenen: Danach Niederländisches Dankgebet, gesungen vom Wiener Männergesangsverein. Die Nation singt mit. Bei der dritten Strophe läuten alle Glocken der Kirchen im Reichsgebiet (“Daarna het Nederlandse dankgebed, gezongen door de Weense mannenzangvereniging. De natie zingt mee. Bij de derde strofe luiden alle kerkklokken in het Rijk“).

Door deze inlijving door het nationaalsocialisme is het lied beladen geraakt en wordt het, behalve bij geloftes van het leger, weinig meer gebruikt en is nauwelijks nog bekend.

Gott, der Gerechte werd een metafoor voor de Vorsehung (voorzienigheid) en het lied fungeerde als opstekertje. In die hoedanigheid is het te horen, onder meer in de films Fridericus Rex en Kolberg (1944) evenals in Joseph Vilsmaiers Stalingrad (1994).

Ook in Engeland en de Verenigde Staten had Wilt heden nu treden sinds zijn herontdekking in de 19e eeuw gauw aanhangers gevonden. Hier ontwikkelde zich We gather together, de vertaling van Theodore Baker (1894), tot een vaste waarde in het liedrepertoire op Thanksgiving-dag. In 1902 maakte Julia Bulkley Cady Cory een nieuwe vertaling: We praise thee, o God, our Redeemer.

In tegenstelling tot in Duitsland kan men het heden ten dage in Amerika in tal van bewerkingen, onder andere door de Boston Pops, tijdens concerten op 4 juli of op Thanksgiving-dag nog horen.