12-verdiepingenhuis

Het staat op een centrale plaats in de Amsterdamse Rivierenbuurt in het door Berlage ontworpen Plan Zuid. Het gebouw markeert het einde van de Vrijheidslaan (van 1922 tot 1946 Amstellaan) en domineert het Victorieplein (Daniël Willinkplein) waar links de Rooseveltlaan (Zuider Amstellaan) en rechts de Churchill-laan (Noorder Amstellaan) beginnen. Het heeft als postadressen Deltastraat 1 en 2 en Victorieplein 45 en 47. Berlage had het plan om elke hoek in zijn Plan Zuid een toren te plaatsen; dit is een van de weinige torens die gerealiseerd zijn, maar dan in een ontwerp van Staal. De plannen voor een toren hier dateren al uit 1927.[1] Het gebouw zou toen nog een H-vorm krijgen en de bouw kon niet meteen beginnen omdat de bouwverordening (ze stond maximaal vier woonlagen toe) aangepast moest worden. Pas in januari 1930 kon melding gemaakt worden dat de eerste bouwkeet was geplaatst.[2] op 1 juli 1930 ging vervolgens de eerste heipaal de grond in. Op 10 oktober 1931 meldde het Algemeen Handelsblad dat het gebouw bijna voltooid was.

Het gebouw vertoont kenmerken van de bouwstijlen van de Amsterdamse School, van het functionalisme en van de nieuwe zakelijkheid.[3]

Het is als een scharnierpunt in de wijk gebouwd en staat op 896 heipalen. Het is symmetrisch van opzet (bij aanblik op de voorgevel van het Victorieplein). Onder de twaalf woonverdiepingen bevindt zich een kelder. Op de onderste verdiepingen zijn winkels gevestigd. Het gebouw heeft zelf een hoogte van 40,65 meter, maar de liftschacht reikt tot 46,50. Het geheel is opgetrokken in een betonskelet en stalen kolommen. Het betonskelet is verstopt achter licht getinte bakstenen. De stalen kolommen bevinden zich bij de centrale entree. Boven die entree torent een half uitwendig trappenhuis tot boven het dak uit (net als de liftinstallatie). Dat trappenhuis versterkt het gevoel van een scharnier; het deelt de gevelwand in tweeën. Aan weerszijden van het trappenhuis bevinden zich vensters en balkons. Op de benedenverdieping zijn uitkragende balkons geplaatst. Zij- en achtergevels zijn soberder van opzet. De entreehal is bekleed met marmer. Daar is ook een in april 1932 geplaatste gedenkplaat te zien: 12 Verdiepingenhuis, gebouwd in 1930-1932 door K. Hille & Jr. Reyn volgens ontwerp van architect J.F. Staal.

Het gebouw werd tot rijksmonument benoemd vanwege een aantal factoren:

• het heeft bouwhistorische waarde vanwege de gebruikte materialen en bijvoorbeeld de voren uitstekende beglazing van het trappenhuis;
• het is samen met de Nirwanaflat in Den Haag een van de eerste hoogbouwprojecten voor woningbouw in Nederland; het was de eerste van dat type in Amsterdam
• vanwege het Plan Zuid van Berlage heeft het ook als scharnierpunt stedenbouwkundige waarde;
• de torenflat staat in een symmetrisch opgezette blokverdeling met aan de vleugels elk een woonblok.

Het functionalisme is onder meer terug te vinden in de vuilstortkoker, zodat huishoudens niet naar de begane grond hoefden te reizen (het had voor die tijd snelle liften). Dit was naar een idee van de vrouw van Staal, Margaret Kropholler. Zij is ook verantwoordelijk voor een centraal belsysteem en de inrichting van de keukens. Ook het zogenaamde taatsscharnier in de ramen heeft een functie. Dit verticale scharnierpunt zit ergens in het midden van het raam, zodat de ramen ook van binnenuit te reinigen zijn.

Bij renovatie van de 'Wolkenkrabber' werden bij historisch kleurenonderzoek tien lagen verf gevonden, zodat het oorspronkelijke kleurenschema vrij nauwkeurig kon worden vastgesteld, tot tevredenheid van bewoners, waarvan enkelen zich de kleuren nog konden herinneren. Een groot struikelblok bij de renovatie in het begin van de 21e eeuw waren de financiën. Het totale project werd ingeschat op 2,5 miljoen euro, hetgeen opliep tot 3,5 miljoen, terwijl maar een gedeelte afgedekt werd door subsidies. Een technische moeilijkheid lag in de combinatie van staal en glas, dat vocht aantrekt (condens), waardoor het staal gaat roesten. Een in 1982 gehouden renovatie met opnieuw schilderen bracht onvoldoende soelaas. Bij de renovatie, die in maart 2019 werd afgerond werd het gehele trappenhuis uit elkaar gehaald, schoongemaakt etc. en daarna weer in elkaar gezet, waarbij ontluchtingsgaatjes in het staal zijn verwerkt en ook kunststof. Dat laatste was toch al noodzakelijk vanwege de isolerende beglazing die geplaatst werd.

Alhoewel de woningen vanaf het begin ruim van opzet waren (zes-kamerappartementen) raakte de flat maar langzaam bewoond; de omringende laagbouw was geliefder. In 1937 heeft de bewoner van stadsvilla Weteringschans 28 nog getracht, refererend aan dit gebouw, ook een woontoren van Staal geplaatst te krijgen op zijn terrein. Dit werd afgehouden door de gemeenteraad (op de terreinen was alleen een vergunning beschikbaar voor stadsvilla’s); later verschenen op die plek de gebouwen Peper en zout Van Frans van Gool.[4]

Voor het gebouw staat een standbeeld van Berlage, dat werd vervaardigd door Hildo Krop en geplaatst in 1966. Berlage kijkt uit over het Victorieplein naar de door hem ontworpen Berlagebrug. De schrijver Willem Frederik Hermans schreef in zijn in de oorlogsjaren spelende boek De tranen der acacia's:

Aan het eind van de laan stond de Wolkenkrabber. ... Het gebouw leek zonderling hoog. ... Het had, met z'n ijzeren balkonnetjes, met alle kachelpijpen die eruit staken, aan de muren en aan elkaar bevestigd in een verwarring van ijzerdraden, ook iets weg van een enorm vergroot onderdeel uit een radiotoestel ..."[5][6]

• 
  De Wolkenkrabber (ca. 1935)
• 
  De 'Wolkenkrabber' gezien vanaf het Victorieplein met het beeld van Berlage door Krop op de voorgrond (1981)
• 
  Luchtfoto uit 1995 met zicht op de 'Wolkenkrabber' en een deel van de Rivierenbuurt

• Julia Culp (zangeres die woonde in het gebouw)

• Film over Bouw eerste wolkenkrabber in Amsterdam - met Victorieplein, Vrijheidslaan; 1931

Zie de categorie De Wolkenkrabber (Amsterdam) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.