Tull en 't Waal

Tot in de 15de eeuw bleef de familie Van Asperen de bezitter van het gerecht. Daarna komt het regelmatig in andere handen totdat jhr. Adriaan Ram, tevens ambachtsheer van Schalkwijk, in het begin van de 17de eeuw de heerlijkheid koopt. Ram was rooms-katholiek gebleven en gaf in zijn kasteel in Schalkwijk gelegenheid tot het lezen van de mis. In 1651 werd hij daarom door de Staten van Utrecht van zijn functies ontheven en voor tien jaar verbannen. Gedwongen door schulden, veilt de familie onder meer het gerecht Tull en 't Waal, waarbij de Utrechtse regent Gaspar Cornelis Schade de bezitter wordt. Diens familie blijft tot 1795 de rechten van ambachtsheer en -vrouw uitoefenen. De rechten van de ambachtsheer waren beperkt tot het benoemen van schepenen, secretaris en bode. De inkomsten uit het gerecht beperkten zich vermoedelijk tot een klein bedrag als het windrecht op de Korenmolen. Het bezit van het gerecht had dan ook vooral waarde als statussymbool. Als in de eerste helft van de 19de eeuw door het gemeentebestuur gepoogd wordt de opvolgende ambachtsheren bij de benoeming van schepenen te betrekken, tonen zij dan ook geen belangstelling.

De invloed van de kapittels van de Dom en Oud-Munster van Utrecht moet in Tull en 't Waal groot geweest zijn. Toch bezitten ze aan het einde van de 16de eeuw nog maar zes morgen land. Deze situatie is daarmee sterk verschillend van die in de aangrenzende cope-ontginningen: de polders het Rietveld en Vuijlcop, waar dan nog respectievelijk ruim 30 procent en 60 procent eigendom van geestelijke instellingen is. In 't Waal zijn aan het einde van de 17de eeuw al vier kleine boerderijen eigendom van hun gebruikers. Kort daarna komen daar nog twee grote boerderijen bij. De vier grote boerderijen in Tull en veel los land blijven tot het einde van de 18de eeuw in handen van groot-grondbezitters: de adel, Utrechtse regentenfamilies of vermogende kooplieden, die hun geld in de grond hebben belegd. Rond 1800 slagen gebruikers van de hofsteden er in zelf eigenaar te worden. In de jaren twintig en dertig van de 19de eeuw moeten zij toch weer tot verkoop aan groot-grondbezitters besluiten omdat er - na het overlijden van de boer - onvoldoende middelen waren om tot verdeling van de nalatenschap onder de vaak vele kinderen over te gaan.

In het archief van het gerecht zijn belastingregisters vanaf 1678 bewaard gebleven. Die verschaffen inzicht in het aantal gezinnen en personen dat in Tull en 't Waal woonde. Bovendien blijkt dat de bewoners van de woningen in de polder Rietveld (en die daardoor inwoners van het gerecht Schalkwijk zijn) die aan kant van de Waalse wetering waren gelegen, ook aan het gerecht Tull en 't Waal hun belasting betaalden omdat ze "alle behorende onder de molen van Twaall zijn". In de 17de en 18de eeuw schommelt het aantal gezinnen tussen de 30 en 35, waarvan de overgrote meerderheid in 't Waal woont. Het zijn boeren- en daglonersgezinnen. Het Rietveld telt een 10 tot 15 gezinnen. Het aantal personen varieert meer: tussen de 150 en 230. Hoewel het dus maar een kleine gemeenschap is zijn er een naar verhouding groot aantal ambachtslieden werkzaam: kleermaker, schoenmaker, smid, tapper en de schipper die met zijn beurtschip op de Utrechtse markten vaart. En er is de veerman, die het Oudslijkerveer tussen 't Waal en Hagestein bedient. De meerderheid van de bevolking - en met name de grote boeren - blijft rooms-katholiek en kerkt in Schalkwijk. Onderwijs krijgen de kinderen van de gerechtssecretaris, die tevens gerechtsbode en voorzanger is in de Hervormde Kerk aan de Waalseweg 71.

In de loop van de tijd zijn veel van de negen grote 17de- en 18de-eeuwse boerderijen uit Tull en 't Waal en het Rietveld herbouwd of vernieuwd. Bewaard gebleven in hun 18de-eeuwse staat zijn Geerestein aan de Waalsewetering en Snellestein en Wintervliet aan de Lekdijk onder Tull. De tegenwoordige boerderij Voorzorg (gebouwd in 1928) staat op de plaats van de in de 15de eeuw reeds genoemde Hof ter Weide, die lang samen met het naastgelegen Goed Blasenstein één geheel vormde. Ook op de plaats van de oude, reeds aan het einde van de 14de eeuw genoemde Ridderhofstad Grijpesteijn aan de Uitweg staat nu een eind-19de-eeuwse boerderij. Van de beide grote boerderijen in het Rietveld (De Croon en Heldenstein) is alleen de plaats van de Croon nog herkenbaar aan de greppels, die de loop van de voormalige gracht volgen.