Zichtas
Zichtas of vista is een begrip in architectuur, stedenbouwkunde, tuinarchitectuur en landschapsarchitectuur. Het geeft aan dat langs een omkaderde lijn vrij uitzicht wordt geboden op een fraai of karakteristiek punt. Dit kan van alles zijn: een waterpartij, een gebouw, een prieel in de tuin of een televisiemast, zoals bij de Nederlandse ambassade in Berlijn. Ook verschijnselen zoals maanstanden en zonnewendes kunnen ermee aangewezen worden.
Zichtassen sturen de blik[1] en kunnen vele betekenissen en doelen hebben, waaronder esthetisch, artistiek, militair, cultureel, religieus of als pronkstuk. Ze zijn al bekend uit voorhistorische tijden. Zo heeft Stonehenge meerdere vista's, met verschillende betekenis. De stenen van dit monument uit de jonge steentijd geven de kompasrichtingen aan, maar de processielaan die van Stonehenge via de staande stenen van Avebury naar de rivier de Avon loopt, heeft een heel andere betekenis: deze loopt over een natuurlijke richel die de richting van de zonnewendes aangeeft.[2] In dit geval is een bestaande structuur pas later benadrukt als zichtas.Dat is onder andere ook het geval bij de maliebaan die later The Mall naar Buckingham Palace werd. Enkele van de beroemdste straten ter wereld zijn echter aangelegd als zichtassen, waaronder de Champs-Élysées in Parijs en Unter den Linden in Berlijn.
Begrippen
Elke zichtas is een zichtlijn, maar niet iedere zichtlijn is een zichtas. Een zichtlijn kadert de blik, terwijl dat bij een zichtlijn niet het geval hoeft te zijn. Zo kan een zichtlijn bijvoorbeeld de uitgestrektheid van een landschapspark suggereren.[3]
Stedenbouw en afbraak
In hoofdsteden en bij residenties is soms de bestaande structuur van wijken, landschappen of bossen volledig vernietigd om zichtassen te creëren, bijvoorbeeld voor de Champs-Élysées in Parijs. Naar dit voorbeeld, maar dan 'natuurlijk'[4] net iets groter, liet de megalomane Roemeense dictator Ceaușescu in 1985 in de hoofdstad Boekarest de Bulevardul Unirii (Boulevard van de Eenheid) aanleggen naar het Parijse voorbeeld. Aan het eind van deze vista verrees het Casa Poporului (Huis van het Volk). Voor het totale project zijn tienduizenden Boekaresters gedeporteerd en werden een woonwijk, een stadion, kerken, kloosters en synagogen afgebroken. De kloosterkerk Mihai Vodă werd op rails een kleine driehonderd meter verplaatst,[4] maar het bijbehorende klooster en unieke archeologische vindplaatsen werden vernietigd.
Oprijlanen en parken
Veel oprijlanen naar kastelen en paleizen fungeren als zichtas, evenals lanen in classicistische parken en Franse tuinen en in parken uit de barok en neobarok. Zo verwijst de benaming Torenlaan in het Tilburgse sterrenbos Oude Warande naar de toren van de Heikese kerk die destijds op twee kilometer afstand te zien was vanuit het hart van het park. Een maar liefst negen kilometer lange zichtas liep over de Gezichtslaan in Bilthoven. In beide gevallen is de zichtas veel langer dan de laan. Zoals de meeste eeuwenoude zichtassen in dichtbevolkte gebieden zijn deze verloren gegaan door bebouwing en boomgroei.
Ook een waterpartij kan een zichtas vormen, bijvoorbeeld een grand canal, een langwerpige gracht of vijver als structurerend element in de parkarchitectuur.[3]
Sterke arm
Behalve voor esthetiek konden zichtassen ook dienen als praalweg, voor machtsvertoon en voor militaire doeleinden en ordehandhaving. Toen het Spaanse gezag in 1633 de vestingwerken van Stevensweert ontwierp en bouwde, werd de hoofdwacht precies middenin een stervormig stratenpatroon geplaatst, zodat van daaruit de hele vesting te overzien was. Veel zichtassen zijn en waren bestraat, wat militair verkeer en machtsvertoon ten goede komt.
Bronnen, noten en/of referenties
|