Xenophon

Xenophon werd rond 430 v.Chr. (434? / 427?) geboren in de Attische deme Erchia, in de buurt van Athene. Omdat hij stamde uit een welgestelde aristocratische familie, werd zijn intellectuele vorming afgerond met onderricht bij de sofisten. Zijn afkomst leidde ertoe dat hij zich steeds onwennig heeft gevoeld in het democratische Athene, en er zich enigszins als dissident gedroeg.

De twee gebeurtenissen die zijn schrijversleven hebben bepaald, zijn enerzijds het contact met de wijze Socrates, tot wiens vriendenkring hij toetrad en die hij levenslang bewonderde - dankzij Xenophon is heel wat informatie bewaard gebleven over Socrates, die zelf nooit iets opschreef. Xenophon heeft ook geschreven over de Peloponnesische Oorlog (431 tot 404 v.Chr.). In deze verscheurende oorlog stond de jonge Xenophon, omdat hij een aristocraat was en dus voorstander van een oligarchische staatsvorm, eerder aan de kant van de Spartaansgezinden.

Toen er in 404 v.Chr. een einde kwam aan de Peloponnesische oorlog, en Athene na een vernederend vredesakkoord bezet werd door de Spartanen, kwam er een Spartaans gezinde oligarchie aan de macht, de Dertig, die een antidemocratisch schrikbewind voerden. Xenophon kreeg een baan als administratief medewerker. Het was ook in deze periode dat hij terechtkwam in de filosofische vrienden-leerlingenkring rond Socrates.

Rond de eeuwwisseling ondernam de Perzische prins Cyrus een poging tot staatsgreep om zijn broer koning Artaxerxes II van de troon te stoten. Tijdens de Peloponnesische Oorlog had deze Cyrus de Spartanen financieel gesteund (in ruil voor het bewind over de stadstaten in Klein-Azië) en dus rekende hij voor zijn staatsgreep op hulp van Griekse/Spartaanse kant. Ook een zekere Thebaan, Proxenus genaamd, nam deel aan deze Tocht van de Tienduizend. Deze wist zijn vriend Xenophon ertoe over te halen om, na het herstel van de democratie, als "waarnemer" deel te nemen aan de expeditie. Dat gaf Xenophon de gelegenheid om voor enkele jaren uit Athene te verdwijnen en een reis te maken door het Perzische binnenland. De veldtocht is uiteindelijk op niets uitgedraaid. Nadat Cyrus in de strijd gesneuveld was, nam Xenophon op algemeen verzoek de leiding van de ver van huis aan hun lot overgelaten Griekse huurlingen op zich, en bracht hen na jarenlange omzwervingen behouden terug in Griekenland, hoewel minstens 5000 van de ca. 13000 soldaten hun polis nooit meer terugzagen. Het verslag van deze expeditie (401-399 v.Chr.) zou hij later optekenen in zijn beroemde boek Anábasis.

In Athene had men Xenophons optreden met lede ogen aangezien: hij werd dan ook door een verbanningsdecreet getroffen. Maar dat bleek niet eens nodig: bij zijn terugkeer in Griekenland besloot Xenophon, diep ontgoocheld door de gebeurtenissen tijdens zijn afwezigheid (o.a. het doodvonnis tegen Socrates en zijn eigen verbanning), voorgoed met zijn vaderstad te breken en liep over naar de Spartanen, die hem gastvrij onthaalden. Hij bracht het tot persoonlijke vriend en raadsman van koning Agesilaüs II, die hij op diens militaire campagnes begeleidde, en voor wie hij nog een lijkrede zou schrijven.

Voor bewezen diensten kreeg hij van Sparta een landgoed te Scillus (Σκιλλούς, nu Σκιλλουντία, nabij Olympia, in de landstreek Elis), waar hij zich in 390 v.Chr. terugtrok, en er leefde als herenboer en schrijver. Daar beleefde hij samen met zijn vrouw en zijn twee zonen de twintig gelukkigste jaren van zijn leven. Bijna al zijn boeken kwamen dáár tot stand. Maar het noodlot sloeg toe toen Sparta in 371 v.Chr. tegen de Thebanen een zware nederlaag leed in de slag bij Leuctra en Xenophon door de politieke gevolgen van de nederlaag gedwongen werd Scillus weer te ontruimen. De streek waar hij woonde was immers 'afgescheurd' van Sparta. Zijn oudste zoon Gryllos zou in dienst van Athene sneuvelen in de Slag bij Mantinea. Ondanks de amnestie die hij intussen in Athene had gekregen, wenste hij er nooit meer terug te keren. Hij vestigde zich te Korinthe waar hij in 355 v.Chr. ook overleed.

Overzicht van Xenophons belangrijkste werken:

• de Anábasis (Ἀνάβασις, correcte uitspraak met klemtoon op de tweede –a-)
  In dit verslag van de "Tocht der Tienduizend" beschrijft hij uitvoerig de avonturen die hij heeft beleefd met het huurlingenleger op de tocht tot ver in het binnenland van Azië (de tocht leidde tot bij het huidige Bagdad). Letterlijk betekent Anabasis "Tocht naar het binnenland", maar in de 7 boeken van dit werk wordt ook de feitelijke 'katabasis' (of terugkeer) verhaald.
• de Hellenica (Ἑλληνικά, correcte uitspraak met klemtoon op de -a-)
  Dit werk is de voortzetting van het (afgebroken) historische werk van de schrijver Thucydides; het behandelt de gebeurtenissen in Griekenland tussen de jaren 411 en 362 v.Chr., dus voor Xenophon eigentijdse geschiedenis, uiteengezet in een aantal dramatische taferelen.
• de Memorabilia of Herinneringen aan Socrates (Ἀπομνημονεύματα Σωκράτους)
  Uit deze herinneringen aan Socrates blijkt Xenophons verregaande bewondering voor de grote filosoof. In een aantal fictieve dialogen confronteert de auteur Socrates met vrienden en tegenstanders. Op die manier kan hij Socrates eer bewijzen, hem postuum verdedigen en tevens Socrates’ opvattingen in verband met politiek en openbaar leven uiteenzetten.
• de Cyropaedia (Κύρου Παιδεία)
  Deze "historische roman" beschrijft de opvoeding en het (grotendeels fictieve) levensverhaal van Cyrus de Oudere, de stichter van het Perzische Rijk en van de Perzische dynastie, die leefde in de 6e eeuw v.Chr. Xenophon typeert Cyrus de Oudere als de ideale vorst en gebruikt hem om zijn eigen opvattingen over opvoeding, politieke en militaire aangelegenheden uit te spreken.

Andere werken van Xenophon:

• de Agesilaüs
  Deze lofrede schreef Xenophon naar aanleiding van het overlijden van zijn vriend Agesilaüs, koning van Sparta
• het Symposion
  In dit werk speelt, net zoals in de veel bekendere, gelijknamige dialoog van Plato, Socrates een hoofdrol. Het is een weergave van gesprekken naar aanleiding van een in 422 gehouden feestje waarbij Socrates aanwezig was.
• de Oeconomicus of Leiding van het huishouden (Οἰκονομικός)
  In dit werk spreekt Socrates met een zekere Ischomachus over het beheer van diens bezit.
• de Hiëro, een dialoog over tirannie.
• dat Xenophon een verwoed paardenliefhebber was blijkt onder meer uit zijn theoretische werkjes de Hipparchicus (Ἱππαρχικός), dat raadgevingen bevat voor een cavalerie-aanvoerder, en de Περί Ιππικής, een technisch werkje over het houden en verzorgen van paarden.
• de Poroi
  Dit werk, over de Atheense staatsinkomsten, suggereert een hervorming van het Atheense belastingstelsel.
• in de verhandeling Staat van de Spartanen (Λακεδαιμονίων Πολιτεία) wordt betoogd dat de wetgeving van Lycurgus de basis van de Spartaanse machtspositie vormt. Momenteel zijn deskundigen van oordeel dat het werk wellicht niet van de hand van Xenophon is.

Vaak wordt zijn literatuur - vooral de technische werken - als saai beschreven, maar desondanks is hij nu nog steeds even vermaard als in de Oudheid vanwege de elegantie van zijn dialogen en de levendige schildering van de gebeurtenissen in de Anabasis - voor vele generaties gymnasiasten de eerste introductie tot het Attische Grieks. De teksten zijn relatief vlot leesbaar.

• De Spartaanse maatschappij, vert. Gerard Janssen, 2008, ISBN 9789076792026
• Hiëro, vert. Vincent Hunink, in: Nexus, nr. 36, 2003, p. 73-89
• Symposium. Sokrates' verdediging, vert. Michiel op de Coul, 2000, ISBN 9789025360900
• Herinneringen aan Socrates, vert. Cornelis Verhoeven, 2000, ISBN 9058480062
• Kyros de Grote. De vorming van een vorst, vert. John Nagelkerken, 1999, ISBN 9789058480026
• Griekse oorlogen, vert. Gerard Koolschijn, 1991, ISBN 9789025351373
• Herinneringen en beschouwingen. Een bloemlezing uit Hellenica, Memorabilia, Anabasis, Cyropaedie en Oeconomicus, vert. Eddy De Laet, 1979, ISBN 9789002140532
• Paardrijden. Eene handleiding voor den ruiter, vert. C.A. van Woelderen, 1909
• Xenophon's Herinneringen aan Socrates, vert. Ch.M. van Deventer, 1894

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Xenophon op Wikimedia Commons.

Meer bronnen die bij deze auteur horen, zijn te vinden op de pagina Xenophon op Wikisource.