Vermoeden (recht)

Van een wettelijk vermoeden is sprake als de wet zelf een bepaald gevolg verbindt aan zekere feiten. Deze "intermediaire" feiten moeten nog steeds worden bewezen om het vermoeden in gang te zetten.

Het zou correcter zijn om te spreken over een "rechtsvermoeden", want ook andere rechtsregels dan wettelijke kunnen vermoedens instellen (bv. het vermoeden dat eenieder wordt geacht de wet te kennen, is een algemeen rechtsbeginsel).

Wettelijke vermoedens vallen uiteen in weerlegbare (juris tantum) en onweerlegbare (juris et de jure).

Van een onweerlegbaar vermoeden mag het tegenbewijs niet worden geleverd. Zodra de intermediaire feiten zijn aangetoond, staat het wettelijk vooropgestelde rechtsgevolg onomstotelijk vast. Alleen een gerechtelijke bekentenis of een gerechtelijke eed is dan nog in staat om het vermoeden te ontkrachten.[2] Als het vermoeden de openbare orde raakt, is zelfs dat niet toegelaten. Onweerlegbaarheid wordt niet aangenomen en moet in principe uitdrukkelijk in de wet zijn vermeld.

Vroeger hadden strafrechtelijke uitspraken absoluut gezag van gewijsde: ze bezaten een onweerlegbaar vermoeden van waarheid en drongen zich op aan andere rechters (res judicata pro veritate habetur). Ondertussen is dit sterk afgezwakt. Toch zijn er nog genoeg voorbeelden van onweerlegbare vermoedens:

• Echtscheidingsvordering: als echtgenoten al meer dan een jaar feitelijk gescheiden leven, neemt de wet aan dat hun huwelijk onherstelbaar ontwricht is.[3]
• Bouwvergunning: bestaande constructies die zijn opgericht vóór 22 april 1962, worden geacht vergund te zijn.[4]
• In België worden burgemeesters onweerlegbaar vermoed zowel de Nederlandse als de Franse taal te beheersen.
• Afgevaardigden van werkgevers- en werknemersorganisaties worden geacht bevoegd te zijn om een CAO te sluiten namens hun organisatie.[5]

Een weerlegbaar vermoeden geldt tot bewijs van het tegendeel. De wederpartij mag dus proberen aan te tonen dat de gevolgtrekking die de wet uit een bepaald feit afleidt, niet overeenstemt met de realiteit. Soms zal de wet de wijze waarop dit tegenbewijs mag worden geleverd limitatief beperken. Men spreekt dan ook wel van een gemengd vermoeden.

• Vermoeden van vaderschap: kinderen die tijdens het huwelijk of binnen 300 dagen na de ontbinding of de nietigverklaring ervan worden geboren, hebben de echtgenoot tot vader.[6]
• Vermoeden van onschuld: iedere betichte is onschuldig tot zijn schuld in rechte is vastgesteld.[7][8]
• De vermoedens van wettige verdediging in het strafrecht (art. 417 Sw.)
• Proces-verbaal: strafrechters moeten de vaststellingen van de opsteller van een proces-verbaal voor waar aannemen tot bewijs van het tegendeel.[9]

Vermoedens van feitelijke aard worden overgelaten aan het oordeel en beleid van de rechter.[10] Zij is vrij om het bestaan van een vermoeden aan te nemen en de waarde ervan te beoordelen, binnen de grenzen gesteld door art. 1353 B.W.:

• Alleen gewichtige, bepaalde en met elkaar overeenstemmende vermoedens komen in aanmerking;
• Alleen in gevallen waarin het getuigenbewijs is toegelaten (tenzij er sprake is van bedrog of arglist).

Rechters maken veelvuldig gebruik van de hen geboden mogelijkheid. Bekend is de jurisprudentie rond stilzwijgende aanvaarding tussen handelaars (leveringen, facturen...).