Toonsoort

Het toongeslacht wordt, ook in een Nederlandstalige tekst, vaak aangeduid met de Franse of Duitse benaming. De benamingen zijn:

Al deze benamingen kunnen gecombineerd worden met de Nederlandse naam van het tooncentrum. Hieronder volgt een tabel van de belangrijkste tooncentra in andere talen, waarbij vooral voorzichtigheid is geboden bij de Duitse B.

Naast deze twee toonsoorten zijn er ook nog enkele oude kerkmodi of kerktoonsoorten, en zigeunerladders en nog vele andere in de microtonale muziek en niet-westerse muziek.

Bij het benoemen van een grote-tertstoonladder gebruikt men in het Nederlands en in het Duits hoofdletters en bij kleine-tertstoonladder kleine letters. De toevoeging "grote terts" of "kleine terts" is daardoor in deze talen niet noodzakelijk, maar wordt meestal toch expliciet vermeld.

Tegenwoordig, met name in popmuziek-akkoordenschema's, is het ook gebruikelijk om de Engelse notitie aan te houden, waarbij de grondtoon altijd met een hoofdletter aangeduid wordt en slechts het toongeslacht met m voor mineur en M voor majeur aangeduid wordt.

In het Frans schrijft men meestal een kleine letter (ut, ré, mi), maar het komt ook wel voor dat de Fransen een hoofdletter gebruiken voor majeur.

De naam van elke toonsoort volgt deze achtergrond. Met bijvoorbeeld de toonsoort a-klein wordt bedoeld: de mineurtoonsoort met als grondtoon de toonhoogte A.

Een eenvoudige manier om een toonsoort te beschrijven is met behulp van een toonladder.

Door middel van voortekens wordt in de traditionele muzieknotatie het toonmateriaal vastgelegd. Een toonsoort met drie mollen geeft verlagingen van de B, E en A aan, waarmee doorgaans de toonsoorten c-klein en Es-groot genoteerd worden. In theorie kan men onbeperkt veel voortekens gebruiken, maar in de regel gaat men niet verder dan zes voortekens. De prelude en fuga nummer III uit Das Wohltemperierte Klavier, bijvoorbeeld, is geschreven in Cis (zeven kruisen) maar wordt ook vaak in Des (vijf mollen) uitgegeven. Qua klank maakt dat door de gelijkzwevende stemming geen verschil.

Hector Berlioz en Richard Strauss schreven in hun instrumentatieleer het volgende over het karakter van elke toonsoort. Natuurlijk zijn deze aanduidingen relatief: een treurige melodie in G klinkt uiteraard niet "nogal vrolijk". In de welgetemperde stemming liggen alle afstanden tussen alle opeenvolgende hele en halve noten ongelijk van elkaar in tegenstelling tot de gelijkzwevende stemming. Hierdoor kan het voorkomen dat een dezelfde noot een ander gevoel oproept bij een ander muziekstuk als deze in een andere toonsoort is. (Deze noot is dan subtiel onreiner in relatie tot de grondtoon van de compositie.) Er is namelijk een microtonaal verschil in toonhoogte tussen bijvoorbeeld een reine Fis en een reine Ges. De kleur van een muziekstuk wordt in de welgetemperde stemming dan ook naast de akkoord-opvolgingen en/of melodie bepaald door de grondtoon van de precieze ladder. In onderstaande tabel hebben de ongebruikelijke toonsoorten (meer dan zeven voortekens) een donkere achtergrond. De karakteromschrijvingen zijn van toepassing op de welgetemperde stemming, in de tegenwoordig gebruikelijke evenredig zwevende stemming zijn de genoemde klankkleurkarakteristieken niet van toepassing.

majeur	# / ♭	karakter		mineur	# / ♭	karakter
Ces	7♭	edel, maar niet zo hel klinkend		ces	10♭	-
C	geen	ernstig, maar mat en somber		c	3♭	duister, weinig helder klinkend (dof dus)
Cis	7#	minder somber, opvallender		cis	4#	tragisch, helder klinkend, voornaam
Des	5♭	majestueus, romantisch klinkend		des	8♭	duister, weinig helder klinkend
D	2#	opgewekt, rumoerig, maar wat gewoontjes		d	1♭	klagelijk, helder klinkend, wat gewoontjes
Dis	9#	mat		dis	6#	mat
Es	3♭	majestueus, tamelijk hel klinkend, zacht ernstig		es	6♭	zeer somber en treurig
E	4#	glanzend, stralend, edel		e	1#	schreeuwerig, gewoon
Eis	11#	-		eis	8#	-
Fes	8♭	-		fes	11♭	-
F	1♭	kernachtig, krachtig		f	4♭	weinig helder klinkend, duister, heftig
Fis	6#	glanzend, doordringend		fis	3#	tragisch, helder klinkend, doordringend
Ges	6♭	minder glanzend, zachter		ges	9♭	-
G	1#	nogal vrolijk, maar wat gewoontjes		g	2♭	zwaarmoedig, tamelijk helder klinkend, zacht
Gis	8#	mat, maar edel		gis	5#	weinig helder klinkend, treurig
As	4♭	zacht, gesluierd, zeer edel		as	7♭	zeer mat, treurig, maar edel
A	3#	glanzend, voornaam, blijmoedig		a	geen	tamelijk helder klinkend, zacht, treurig, tamelijk edel
Ais	10#	-		ais	7#	-
Bes	2♭	edel, maar zonder glans		bes	5♭	duister, mat, rauw, maar edel
B	5#	edel, helklinkend, stralend		b	2#	zeer helder klinkend, wild, wrang, onvriendelijk, heftig
Bis	12#	-		bis	9#	-

• Kwintencirkel